Η Ηθική Διάσταση του BREXIT

Το Βρετανικό δημοψήφισμα δίνει αφορμή για αναστοχασμό επάνω στην ηθική και αξιακή διάσταση των υποκείμενων κοσμοθεωριών που συγκρούστηκαν στα πλαίσια της κρίσιμης επιλογής. Την επομένη του δημοψηφίσματος, τα κόμματα εξουσίας του παραδοσιακού δίπολου Δεξιάς - Αριστεράς (Συντηρητικοί – Εργατικοί) είναι διχασμένα και απειλούνται με διάσπαση. Ένα νέο τεκτονικό ρήγμα διαπερνά οριζόντια το πολιτικό σύστημα. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης φαίνεται πώς το δίλημμα Κεφάλαιο – Εργασία (Δεξιά – Αριστερά), υποχωρεί, ή μετουσιώνεται. Ένα νέο, δυνητικά καθοριστικότερο, δίλημμα αναδεικνύεται: Εξωστρέφια – Απομονωτισμός. Ενθουσιώδης αποδοχή των ανοιχτών αγορών, της ελευθερίας κίνησης, της διεθνούς και υπερεθνικής συνεργασίας, απέναντι στην φοβική και φανατική απόρριψη αυτών, με επιστροφή στον εθνικιστικό κατακερματισμό, προστατευτισμό και απομονωτισμό.

Νέοι, μορφωμένοι, κάτοικοι μεγάλων πολυ-πολιτισμικών αστικών κέντρων αγκαλιάζουν στην πλειοψηφία τους την εξωστρέφια και την παγκοσμιοποίηση και καλωσορίζουν τις ευκαιρίες που αυτή προσφέρει. Το άλλο μισό της κοινωνίας, με γενικά χαμηλώτερη μόρφωση, που διαβιεί στην μονοπολιτισμική επαρχία, και που είναι κάποιας κάπως μεγαλύτερης ηλικίας, με λιγότερες ευκαιρίες, λιγότερα ορατά οφέλη, ή περισσότερες υπαρκτές ή πιθανολογούμενες ζημίες από την παγκοσμιοποίηση, που έχει τρόπον τινά χάσει το τρένο της νέας εποχής, εκλαμβάνει την (για άλλους) ευκαιρία ως υπαρξιακή απειλή, αισθάνεται αποκομμένο και προσβλέπει στην υποτιθέμενη θαλπωρή του εθνικού κράτους, από το οποίο αξιώνει να εγείρει γύρω του τείχη προστατευτισμού, να του διασφαλίσει το απυρόβλητο από τον διεθνή ανταγωνισμό, μέσα από μια ουτοπική υπερσυντηρητική επιστροφή σε ένα ανεπίστρεπτο παρελθόν, με πρώτο νομιζόμενο αναγκαίο βήμα την απόσυρση του εθνικού κράτους από διεθνείς (ή υπερεθνικούς) οργανισμούς όπως η ΕΕ.

Τούτο το νέο διακύβευμα αφορά περισσότερο την ταυτότητα (το “είναι”), παρά την οικονομία (το “έχειν”). Απέναντι στα ισχυρά επιχειρήματα για τη ζημιά της Βρετανικής ευρωεξόδου στην οικονομία, την ανάπτυξη και την απασχόληση, οι Brexitiers (οπαδοί της εξόδου) αντιπαρέβαλαν (σε έναν παράλληλο μονόλογο) ένα αισθαντικό, ή συναισθηματικό και εξωλογικό πρόταγμα για ανάγκη προστασίας των συνόρων και της εθνικής κυριαρχίας όχι απλώς προς διασφάλιση εγχώριων θέσεων εργασίας, ή για ελάφρυνση των πιέσεων στις αμοιβές, ή για αποφυγή του προνοιακού τουρισμού (που όλα ακούγονταν περισσότερο ως συνθήματα στερούμενα τεκμηριωμένης ορθολογικής θεμελίωσης), αλλά προπαντός για την προστασία των εντοπίων από τον νομιζόμενο υπαρξιακό κίνδυνο αλλοτρίωσης της πολιτισμικής τους ταυτότητας από τους αλλότριους ξένους.

Συνεπώς η πολιτική σύγκρουση γύρω από το Brexit τελικώς διεξήχθη επάνω σε (και προσδιορίστηκε ως προς το περιεχόμενο και το αποτέλεσμα από τις) συντεταγμένες ενός πολιτισμικού τεκτονικού ρήγματος που συμποσούται στην σύγκρουση των αξιών της νεωτερικότητας (του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, του ατομοκεντρισμού, του ορθολογισμού, του σκεπτικισμού, της ανεκτικότητας και κοσμικότητας) απέναντι στις παραδεδομένες αξίες και αντιλήψεις ενός προνεωτερικού, αταβιστικού, φατριαστικού ή κολεκτιβιστικού τοπικισμού, που εκφράζεται από την οικογένεια, τη φυλή, την θρησκευτική ομάδα, ή (στην πιο εξελιγμένη, πλην επίσης προνεωτερική εκδοχή) το έθνος. Ήταν δηλαδή μια σύγκρουση με έντονα φιλοσοφικά και ηθικά στοιχεία.

Η μία θεώρηση προτάσει ένα υπερκείμενο ΕΓΩ με διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά, αυτεξούσιο και αυτοδιάθετο που εκλαμβάνει το ΕΜΕΙΣ ευρύτατα (= εμείς οι συμπολίτες του παγκόσμιου χωριού). Η αντίπαλη άποψη υπάγει το ΕΓΩ στο ΕΜΕΙΣ (ως υποκείμενο του υπο-συνόλου) το οποίο ορίζει στενά, στα πλαίσια του εθνικού κράτους, της τοπικής ομάδας που αισθάνεται ότι πολιορκείται από τους απ’ έξω, και όπου το ΕΓΩ αναγνωρίζεται μόνο εφόσον έλκει τα χαρακτηριστικά του και τη νομιμοποίηση του όχι αφ’ εαυτού αλλά από το ΕΜΕΙΣ.

Η σύγκρουση όμως αυτή δεν αφορά προφανώς μόνο τη Βρετανία. Αφορά όλο τον κόσμο. Άλλωστε η παγκοσμιοποίηση είναι προφανώς παγκόσμια. Οι αλλαγές που κομίζει αγγίζουν όλους, πλήττουν πολλούς και φοβίζουν περισσότερους. Το προαναφερθέν τεκνονικό ρήγμα διατρέχει απ’ άκρη σ’ άκρη ολόκληρη την υφήλιο, από την Αμερική του Τράμπ, τη Βρετανία του Brexit και του UKIP, τη Γαλλία του Εθνικού Μετώπου, την Γερμανία της “Εναλλακτικής”, την Ιταλία του Πέπε Γκρίλο και της Λίγκας του Βορά, την Ισπανία των Podemos, την Τουρκία του Ερντογάν, τη Ρωσία του Πούτιν, τον Αραβικό κόσμο με την Al Qaeda και την ISIS, το Ιράν της ισλαμικής επανάστασης, το Αφγανιστάν και Πακιστάν των Ταλιμπάν, τη Λατινική Αμερική του Μαντούρο και της Κρίσνερ, και φυσικά αγγίζει την Ελλάδα των Συριζα-Ανελ, και λοιπών ξενο-φοβικών / αντι-παγκοσμιοποιητικών δυνάμεων των άκρων του πολιτικού μας τόξου.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι διεθνείς πρωταγωνιστές του ενός ή του άλλου στρατοπέδου λογίζονται από τους εγχώριους θιασώτες τους ως ήρωες ή δαίμονες αντίστοιχα προς την θέση εκάστου θιασώτη σε σχέση προς το άνω τεκτονικό ρήγμα. Έτσι ένας μέσος οπαδός των κομμάτων του εθνολαϊκισμού στη χώρα μας θεωρεί τον Πούτιν, ή τον Ερντογάν, ή τον Farage ή την Λεπέν, ή τον Μαντούρο ως “παίχτες” που αψηφούν με νταηλίκι τις διεθνείς νόρμες, επειδή ακριβώς οι ίδιοι αισθάνονται άβολα με αυτές τις νόρμες και θα ήθελαν να τις δουν κατεδαφιζόμενες. Αντίστοιχα οι της αντίπερα όχθης, θεωρούν αυτούς επικίνδυνους ή παρακμιακούς, και προτάσσουν άλλους ως υπόδειγμα (π.χ. Τρυντό, Ομπάμα, Μέρκελ) πέρα και πάνω από την αριστερή ή δεξιά τοποθέτηση εκάστου.

Όσοι εξ ημών ομνύουμε στις ηθικές αξίες και κατακτήσεις του Διαφωτισμού και αγωνιζόμαστε και αγωνιούμε για μια ανοιχτή κοινωνία, έχουμε ένα δύσβατο ανήφορο μπροστά μας, για να καταδείξουμε πώς και γιατί αυτές οι αξίες έχουν καθοριστική σημασία στην καθημερινότητα του καθενός συνανθρώπου μας, ακόμη και, ή προπαντός για εκείνους που αισθάνονται λιγότερο ευνοημένοι, ή περισσότερο αδικημένοι από τις προκλήσεις της νέας εποχής. Ασφαλώς και οφείλουμε να καταλάβουμε σε βάθος τους φόβους, τους ενδοιασμούς, τις αντιρρήσεις. Όμως κατανόηση του φόβου δεν σημαίνει συμφωνία με, ούτε αποδοχή της φοβικότητας. Πρόσκαιρη ήττα (όπως στην περίπτωση του Brexit) δεν μπορεί να οδηγεί σε παραίτηση ή σε οπισθοχώρηση από τη διαρκή προσπάθεια υπερεθνικής συννενόησης και συνεργασίας.

Το Καντιανό τρίπτυχο παραμένει άλλωστε πάντα επίκαιρο: Ο δρόμος προς την ειρηνοποίηση και ευημερία της ανθρωπότητας διέρχεται αναγκαστικά από (i) τον εκδημοκρατισμό, (ii) το άνοιγμα και απελευθέρωση των παγκόσμιων αγορών και (iii) τη σύσφιξη και εμπέδωση σχέσεων διεθνούς συνεργασίας, δηλαδή όλα εκείνα τα οποία στη δική μας περιοχή προωθεί και ενσαρκώνει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Το δεύτερο δίδαγμα είναι πως καμιά κοινωνία δεν μπορεί να προκόψει αφήνοντας τα μισά μέλη της αβοήθητα και χωρίς πυξίδα. Η πρόοδος του ενός (λαού, ομάδας, ή ατόμου) είναι συνάρτηση της προόδου όλων.

Η πρόσφατη Βρετανική εμπειρία είχε και ένα άλλο καθοριστικό και ίσως απρόσμενο όφελος: ανέδειξε πραγματικά τί διακυβεύεται για τους λαούς (ή ορθότερα για τους πολίτες – ατομικά για τον καθένα) της Ευρώπης. Ανέδειξε την ηθική (και όχι απλώς ωφελιμιστική) διάσταση του Ευρωπαϊκού εγχειρήματος, το οποίο αποτελεί έμπρακτη ενσάρκωση των ιδεωδών και αξιών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που προτάσει το άτομο και το απελευθερώνει από προνεωτερικούς δεσμούς και κολεκτιβιστικές ή εθνικιστικές επιβολές. Η ίδια η απόλυτη ανεκτικότητα και ο πλήρης σεβασμός στη δημοκρατική επιλογή του Βρετανικού λαού (σε αντιπαραβολή προς την δια πυρός και σιδήρου αλλοτινή διατήρηση της ένωσης των πολιτειών στην άλλη όχθη του ατλαντικού) δηλώνει εναργέστερα παντός άλλου επιχειρήματος ότι τούτη η ένωση, είναι και πρέπει να είναι μια οικειοθελής ένωση λαών, που θα έχει μέλλον μόνο εφόσον αγκαλιαστεί και υποστηριχθεί από όλους μας, χωρίς να θεωρείται αυτονόητη από κανέναν.

Στο μεταξύ, είναι αφόρητα θλιβερό και οδυνηρό ότι η Βρετανία που άλλοτε συνοικοδόμησε τις ευρωπαϊκές αξίες, βρίσκεται ξαφνικά αποχωρούσα από ένα εγχείρημα, ως εάν απαρνείται το ίδιο της το ηθικο-πνευματικό DNA, στο όνομα μιας δήθεν αντικαθεστωτικής φρενίτιδας που προς στιγμήν κυρίεψε ικανή μερίδα του πληθυσμού. Η δε θλίψη αυτή, πουθενά αλλού δεν έχει γίνει τόσο αισθητή, όσο στις καρδιές των ίδιων των (κατά 75% υπέρ του Remain) νέων της Βρετανίας, που νιώθουν σα να ξύπνησαν σε μια άλλη, ξένη και αγνώριστη χώρα, όπου οι μεγαλύτερες γενεές, ερήμην τους όχι μόνο τους στέρησαν το μέλλον των ονείρων τους εντός της Ευρωπαϊκής οικογένειας, αλλά τους ξερίζωσαν βίαια ένα ουσιώδες συστατικό της ίδιας τους της προσωπικότητας. Ας είναι έστω αυτό το μικρό και απρόσμενο κέρδος, αυτή η οδυνηρή συνειδητοποίηση του ηθικού διακυβεύματος, όχι απλώς μια παρηγοριά για τους φίλους της Ευρώπης και τους υποστηρικτές των ανοικτών κοινωνιών, αλλά ένας κραταιός θεμέλιος λίθος επάνω στον οποίο να οικοδομηθούν παραπέρα τα όνειρα των νέων της ηπείρου μας και των νέων όλου του κόσμου.