Ελευθεροβουλία και Καταλογισμός υπό το πρίσμα της αχαρτογράφητης Νευροποικιλότητας

Επηρεασμένος από τον υπεράνθρωπο του Νίτσε, λέει ο Καζαντζάκης στην εισαγωγή του Καπετάν Μιχάλη, πως “ό,τι κι αν κάμεις, ό,τι κι αν γίνεις εσύ έχεις ακέραιη την ευθύνη, όχι οι άλλοι γύρω σου”. Έχουμε απόλυτη ελευθερία για τις πράξεις και παραλείψεις μας, και απόλυτη συνακόλουθη ευθύνη. Πρόκοψα στη ζωή, μπράβο μου. Απέτυχα, ντροπή μου. Κανενός δεν χρωστώ, κανείς δε μου φταίει. Εγώ αποφάσισα, εγώ έπραξα το καθετί. Δική μου η ευθύνη, ο έπαινος, ή ο ψόγος.

Η “ελευθεροβουλία” (ως ελευθερία της σκέψης ή της θέλησης – του βουλεύεσθαι ή του βούλεσθαι) είναι ακρογωνιαίος λίθος του αξιακού μας συστήματος και προϋπόθεση του καταλογισμού στο ποινικό δίκαιο. Υπό την έννοια αυτή ο ποινικός καταλογισμός είναι τιμή που περιποιεί η έννομη τάξη στο υποκείμενο του νόμου, δια της απόδοσης ευθύνης, που συνιστά έμπρακτη αναγνώριση της ελευθεροβουλίας του ατόμου. Οι έχοντες το ακαταλόγιστο, δηλαδή οι άνθρωποι μειωμένης ευθύνης, υπό αυτή την οπτική έχουν μειωμένη ελευθερία, αφού δεν έχουν οι ίδιοι τον (πλήρη) έλεγχο των πράξεων τους, και ως τέτοιους τους οικτίρουμε μάλλον παρά τους μακαρίζουμε, αλλά και τους επιφυλάσσουμε διαφορετική ποινική μεταχείριση. Για την ελευθεροβουλία κάνουμε αγώνες, για την προστασία της χύνουμε αίμα. 

Κι όμως αν τολμήσουμε να θέσουμε την έννοια της ελευθεροβουλίας κάτω από τη βάσανο και το μικροσκόπιο της επιστήμης αρχίζει να εμφανίζει ρωγμές. Ποιό είναι το “εγώ” του δρόντος υποκειμένου που σκέπτεται και αποφασίζει ελευθέρως; Μπορώ να ελέγχω τις σκέψεις μου; Α, να θυμηθώ να το κάνω όταν έχω αϋπνίες, ή όταν ονειροπολώ την ώρα της επόμενης τηλεδιάσκεψης. Πού εστιάζεται το βουλητικό κέντρο του εγκεφάλου; Με ποιά διαδικασία ο εγκέφαλος παίρνει τις μυριάδες καθημερινές αποφάσεις; Αν και πότε θα φάω, αν θα δώ τηλεόραση, ή ακούσω μουσική, αν διαβάσω ή πάω βόλτα, αν αγοράσω τούτο ή εκείνο, αν εργαστώ, και αν και τί αποφάσεις πάρω στην εργασία, τί θα γράψω ή τί θα πω, αν θα κλάψω ή θα γελάσω, αν εμβολιαστώ ή όχι, αν ψηφίσω το Α ή Β, αν αγαπήσω ή σκοτώσω.

Όταν λέμε “εγώ αποφασίζω” εννοούμε “ο εγκέφαλος μου αποφασίζει”. Άρα το τί λογής εγκέφαλο κουβαλώ (που δεν ήταν δική μου επιλογή) καθορίζει τις επιλογές μου. Δηλαδή το εργαλείο της επιλογής (ο εγκέφαλος) ετεροκαθορίζεται. Είναι η προίκα και το λαχείο εκάστου όχι ο μισθός κανενός. Κατά το λαϊκώς λεγόμενο, το “τί μυαλά κουβαλώ” κρίνει το τί άνθρωπος είμαι. Αυτά ή εκείνα τα μυαλά δεν τα διάλεξα. Μ’ αυτά γεννήθηκα, καλά ή κακά. Αν τα στραβά μου μυαλά με οδηγήσουν σε κακοτοπιές, ενώ τα καλά μυαλά του γείτονα τον οδηγήσουν σε θριάμβους, γιατί φταίω εγώ; Αν είμαι κουτσός δεν μου κακίζει κανείς που δεν μπορώ να κερδήσω τον Γιουσέιν Μπολτ στο κατοστάρι στους Ολυμπιακούς, αλλά αν έχω μια εγκεφαλική δισλειτουργία που με κάνει επιρρεπή στον κάθε λογής εθισμό γιατί μου κακίζουν που έχασα μια περιουσία στα ζάρια, ή που έμπλεξα με ναρκωτικά, ή που δεν έγινα σπουδαίος επιστήμονας όπως ο αδερφός μου; Αυτό το νου είχα προίκα μου, μ’ αυτόν πορεύτηκα, αυτό το καλιμέντο έκανα.

Κάποιοι έχουν την ικανότητα προσήλωσης, κάποιοι είναι υπερκινητικοί. Κάποιοι έχουν καλή μνήμη, κάποιοι όχι. Κάποιοι είναι πιο ευερέθιστοι. Άλλοι πιο εύπιστοι, ή πιο δύσπιστοι. Κάποιοι έχουν περισσότερη ή λιγότερη συναισθηματική ευφυΐα ή υπομονή. Κάποιοι πάσχουν από ψυχασθένειες χιλιών λογιών. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις μιλάμε για “νευροπαθολογία”, που μπορεί να εννοηθεί ως η σε γενικές γραμμές παρουσία ενδείξεων παθολογίας του νευρικού συστήματος, με επίπτωση είτε στην κινητικότητα είτε στην συμπεριφορά, ή σε άλλες εκφάνσεις της ανθρώπινης λειτουργίας, με παθήσεις όπως η Πάρκινσον, ASD (αυτισμός) ADHD/ADD (διαταραχή ελλειμματικής προσοχής / υπερκινητικότητας), σχιζοφρένεια, μανιοκατάθλιψη, κατάθλιψη, ψύχωση, OCD (ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή), διατροφική διαταραχή, αγχώδης διαταραχή, DID (διαταραχή διάστασης και αποσύνδεσης ταυτότητας), ASPD (αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας) DPD (κοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας), BPD (μεταιχμιακή διαταραχή προσωπικότητας), κοινωνιοπάθεια, δυσλεξία, επιληψία, άνοια, αλτσχάιμερ, κλπ. Στην νευροπαθολογία αντιπαρατίθεται κάπως απλοϊκά η “νευροτυπικότητα”, που μπορεί να εννοηθεί ως η σε γενικές γραμμές απουσία ενδείξεων νευροπαθολογίας. Είναι ακόμη ασαφές το πόσο σημαντική είναι η συμμετοχή εξωτερικών παραγόντων (π.χ. ανατροφή) στην ανάπτυξη της προσωπικότητας, ή αν αυτό είναι πρωτίστως θέμα νευρολογικό.

Η ιατρική επιστήμη (νευρολογία και ψυχιατρική) έχει κάνει και εξακολουθεί να κάνει άλματα. Η συστηματική εξερεύνηση και κατανόηση του ανθρώπινου εγκεφάλου (μακράν του πολυπλοκότερου αντικειμένου στο γνωστό σύμπαν) προχωρά και εντυπωσιάζει, άσχετα αν αυτό το “εντός σύμπαν”, παραμένει ακόμη σε μεγάλο βαθμό ένα αχαρτογράφητο και ακατανόητο μυστήριο. Η πρόοδος εντούτοις είναι χειροπιαστή και σταθερή. Πριν κάποια χρόνια μιλούσαμε για “ψυχικές ασθένειες”, και κάποιοι νόμιζαν ότι αφορούσαν την ψυχή, ως κάτι ασώματο. Ο ασθενής λογιζόταν τρελός, ή δαιμονισμένος, υφίστατο κοινωνικό εξωστρακισμό και χλεύη. Το “φάρμακο” ήταν συνήθως ο άγριος ξυλοδραμός (για να διωχθούν τα δαιμόνια), η απομόνωση, ο εξορκισμός. Αυτή τη θεραπεία υπέστη ο ίδιος ο βασιλιάς Γεώργιος Γ’ της Αγγλίας (που σήμερα εικάζεται ότι έπασχε απλά από μανιοκατάθλιψη και είχε περάσει 4 ή 5 μανιακές κρίσεις). Σε πολλές περιπτώσεις ψυχασθένεια κατά το παρελθόν ισοδυναμούσε με θανατική καταδίκη.

Σήμερα καταλαβαίνουμε ότι η ψυχασθένεια (που αποδίδεται σε κάποιας μορφής νευροπαθολογία) δεν έχει ηθική διάσταση ή απαξία, και είναι απλά μια ασθένεια του σώματος, όπως όλες οι άλλες, όπως για παράδειγμα η καρδιοπάθεια. Απλά το πάσχον όργανο είναι ο εγκέφαλος, ο οποίος είναι το όργανο που μας επιτρέπει τη λήψη αποφάσεων, τη διεύθυνση της ζωής μας, και στο οποίο συμποσούται η προσωπικότητα μας, ώστε η ασθένεια αλλοιώνει την προσωπικότητα, ενίοτε πρόσκαιρα, ή και στιγμιαία. Στις μέρες μας, έχουν αναπτυχθεί πλήθος από εξόχως αποτελεσματικά ψυχοφάρμακα, που αποκαθιστούν την χημική ισορροπία της εγκεφαλικής λειτουργίας και μειώνουν ή εξαλείφουν τα συμπτώματα της υποκείμενης νευροπαθολογίας. Η ιατρική έχει πραγματικά κάνει “θαύματα”. Όμως μένουν ακόμη πολλά που δεν καταλαβαίνουμε και πολλές νευρασθένειες ή ψυχασθένειες που δεν μπορούμε να θεραπεύσουμε. Η προσπάθεια συνεχίζεται.

Στα πλαίσια της συνεχιζόμενης έρευνας οι επιστήμονες έχουν αρχίσει να κατανοούν τον τρόπο λήψης αποφάσεων από τον εγκέφαλο, και η διαπίστωση είναι ότι ο εγκέφαλος λειτουργεί ως πολυκεντρική συνομοσπονδία διακριτών δράσεων και ερεθισμάτων, ώστε η λήψη της κάθε απόφασης μοιάζει με μια συνέλευση του ΟΗΕ όπου γίνεται αγώνας από διαφορετικά κέντρα που πραγματικά κάνουν μάχη για να υπερισχύσουν. Να φάω το σοκολατάκι, ή να πάω στο γυμναστήριο; Διαφορετικές ουσίες εκκρίνονται, διαφορετικές μνήμες και ορμές διεγείρονται, μέχρι που τελικά εγώ παίρνω την άλφα απόφαση, ενώ ο διπλανός μου παίρνει την βήτα απόφαση, απέναντι στο ταυτόσημο δίλημμα.

Και επίσης η ιατρική διαπιστώνει την λεγόμενη “νευροποικιλότητα”, που μπορεί να εννοηθεί ως η αναγνώριση ότι κάθε ανθρώπινος οργανισμός έχει μοναδικά χαρακτηριστικά νευρολογικής συγκρότησης και λειτουργίας, στο οποίο βεβαίως υπεισέρχεται και η αλληλεπίδραση με ερεθίσματα από ένα ποικιλόμορφο εξωτερικό περιβάλλον, ώστε υπάρχει απεριόριστη ποικιλία στον ανθρώπινο πληθυσμό στα πλαίσια ενός συνεχούς και ενιαίου φάσματος που καλύπτει όλες τις περιπτώσεις από το ένα άκρο της λεγόμενης νευροτυπικότητας, έως το άλλο άκρο της νευροπαθολογίας, ώστε να δικαιολογείται η έκφραση ότι “είμαστε όλοι στο φάσμα”, και που επίσης μπορεί να σημαίνει ότι η έννοια της νευροτυπικότητας είναι κάπως σχηματική. Όλοι οι εγκέφαλοι διαφέρουν μεταξύ τους όπως διαφέρουν τα δακτυλικά μας αποτυπώματα.

Οι πιο πρόσφατες επιστημονικές εξελίξεις σε αυτούς τους τομείς, εγείρουν πραγματικά συνταρακτικά φιλοσοφικά και νομικά ερωτήματα: είναι δυνατό να κάμει κανείς λόγο για ντετερμινισμό στην ανθρώπινη συμπεριφορά; Θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κάθε απόφαση ενός ανθρώπου αν διέθετε την ολική πληροφορία για όλες τις χημικές διεργασίες που συντελούν στην λήψη αποφάσεων; Ποιός ο ρόλος της τυχαιότητας; Μήπως η έννοια της ελευθεροβουλίας δεν είναι παρά μια οφθαλμαπάτη, που τελικά απλά υποκρύπτει την (μέχρι τούδε) ανυπαρξία ικανής υπολογιστικής ικανότητας για την προσομοίωση (και πρόβλεψη) της υπερ-περίπλοκης εγκεφαλικής λειτουργίας; Παρατηρώντας το ζωικό βασίλειο, ξέρουμε ότι η συμπεριφορά των περισσότερων ζώων είναι σε μεγάλο βαθμό εμπειρικά προβλέψιμη, ακόμη και των μεγάλων πιθήκων, καθώς όλα τα άλλα ζώα (σε σύγκριση με τον άνθρωπο) έχουν πολύ λιγότερο περίπλοκο νευρικό σύστημα.

Όμως ακόμη και η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι σε κάποιο βαθμό (εμπειρικά) στατιστικά προβλέψιμη. Ξέρουμε τί προκαλεί πανικό στις χρηματαγορές, και μπρούμε να προβλέψουμε πως μόλις γίνει ένα κραχ, όλοι σπεύδουν να πουλήσουν. Επίσης ξέρουμε πως οι άνθρωποι ανταποκρίνονται στη διαφήμιση, και πως ακολουθούν τη μόδα. Ο άνθρωπος είναι αγελαίο ζώο, όπως τα πουλιά, ή τα ψάρια, ή τα θηλαστικά στη σαβάνα. Ο άνθρωπος έχει τον ίδιο μηχανισμό για να αποφασίζει σε κλάσμα δευτερολέπτου σε περίπτωση κινδύνου ανάμεσα στην φυγή ή την μάχη (flight or fight), που διαθέτουν όλα τα ζώα. Ο άνθρωπος δεν είναι διαφορετικός ως προς το ποιόν, από τα άλλα ανεπτυγμένα ζώα, απλά έχει ένα ποσοτικό πλεονέκτημα, καθώς διαθέτει ένα περιπλοκότερο και πολύ πιο ανεπτυγμένο νευρικό σύστημα, που του επέτρεψε να δημιουργήσει πολιτισμό (δηλαδή να επικοινωνήσει και να συσωρρεύει γνώση και υποδομές, διατοπικά και διαχρονικά). Ο βαθμός περιπλοκότητας αυτού του συστήματος καθιστά την χημική πρόβλεψη των επιλογών του αδύνατη.

Η φιλοσοφία έχει μείνει απελπιστικά πίσω. Όμως η εγκληματολογία τουλάχιστο προσπαθεί, και οφείλει, να παρακολουθήσει τις καταιγιστικές αυτές εξελίξεις των θετικών επιστημών. Άραγε, η ευρυνόμενη αντίληψη μας για την νευροποικιλότητα, μπορεί ή πρέπει να μας αναγκάσει να αναθεωρήσουμε τις απόψεις μας για την έννοια της ελευθεροβουλίας και της ατομικής ευθύνης; Μήπως πρέπει να δούμε την ελευθεροβουλία με ένα πιο σχετικό και λιγότερο απόλυτο πρίσμα, απ’ ό,τι θα μας προέτρεπε ο Καζαντζάκης; Αλλά πώς μπορούμε να αγγίξουμε τον θεμέλειο λίθο του αξιακού μας οικοδομήματος στην Δύση (το δίδυμο ελευθερίας / ευθύνης), χωρίς να καταρρεύσει αυτό το οικοδόμημα και να μας πλακώσει; Αν το διακύβευμα είναι τέτοιο, θα βρούμε το θάρρος ανεξάρτητα από τους κινδύνους να ακολουθήσουμε τα επιστημονικά πειστήρια όπου μας πάνε, σε διαρκή αναζήτηση της αλήθειας, ακόμη κι αν αυτό οδηγήσει σε σχετικοποίηση της έννοιας της ατομικής ευθύνης;

Αυτά θα είναι τα μέγιστα διλήμματα για την ανθρωπότητα, και ιδιαίτερα για εμάς εδώ στη Δύση, τον 21^ο αιώνα. Και καθώς προχωρούμε σε αυτό το συναρπαστικό ταξίδι για τη χαρτογράφηση του εντός σύμπαντος, άραγε πώς, προς ποιά κατεύθυνση θα πρέπει να αναστοχαστούμε και επαναξιολογήσουμε την έννοια του ποινικού καταλογισμού; Ποιός θα είναι στο μέλλον ο στόχος της ποινικής μεταχείρισης, και τί νόημα θα έχει ο σωφρονισμός, ο παραδειγματισμός, ή ο κολασμός; Μήπως το ποινικό δίκαιο του μέλλοντος σε εκατό ή διακόσια χρόνια από σήμερα, θα απέχει από τις σημερινές μας αντιλήψεις όσο εμείς απέχουμε από τον μεσαίωνα; Μήπως διαφαίνεται η προοπτική παραπέρα “ιατρικοποίησης” σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό της παραβατικότητας; Μήπως στο μέλλον θα μιλούμε για ειδεχθή εγκλήματα, χωρίς να αναφερόμαστε σε ειδεχθείς εγκληματίες, εάν κατανοήσουμε καλύτερα τους νευρολογικούς λόγους που οδηγούν στην εγκληματική συμπεριφορά; Είναι ήδη γνωστό ότι ασυνήθιστα μεγάλο ποσοστό κρατουμένων σε φυλακές (σε σχέση με τα ποσοστά στο γενικό πληθυσμό) έχει κάποια μορφής νευροπαθολογία, και διατυπώνεται συχνά η άποψη ότι πολλοί από τους κρατούμενους θα έπρεπε να είναι σε κάποια άλλη δομή, κι όχι στη φυλακή.

Η εξέλιξη της επιστήμης οδηγεί σχεδόν αναπότρεπτα στην έγερση αυτών των δύσκολων ερωτημάτων. Δεν γνωρίζω τις απαντήσεις. Όμως είναι φανερό πως ήδη γνωρίζουμε αρκετά ώστε να κατανοούμε τα όρια της παρούσης άγνοιας μας για την λειτουργία του νευρικού μας συστήματος. Και η άγνοια μας αυτή θα έπρεπε να μας κάνει διστακτικούς στην υιοθέτηση απόλυτων θέσεων (π.χ. θανατική καταδίκη). Ας προσεγγίσουμε το μέγα μυστήριο του εντός σύμπαντος με συστολή, σεβασμό, και κάποια επιείκεια. Η ειλικρινής έγνοια και συμπάθεια μας για τα θύματα εγκληματικών πράξεων δεν πρέπει να γίνεται εμπόδιο σε μια τέτοια προσέγγιση. Υπό μια έννοια ο κάθε θύτης είναι και θύμα του εαυτού του.