Η Γυναίκα Προμαχώνας του Φιλελευθερισμού μεταξύ Δύσης και Ανατολής

Η ανθρωπογεωγραφική ανάγνωση της διεθνούς επικαιρότητας αναδεικνύει τη γυναίκα σε ρόλο κλειδί, που ίσως μπορεί να ανοίξει δρόμους υπέρβασης και για την Ελλάδα της κρίσης. Η γυναίκα ως προμαχώνας φιλελεύθερων αξιών μεταξύ Δύσης και Ανατολής μπορεί να λειτουργήσει ως πυξίδα στο δύσκολο ηθικό λαβύρινθο της εποχής μας.

Ο ρόλος της γυναίκας στους ιστορικούς χρόνους σε όλα τα πλάτη της γης υπήρξε μέχρι πολύ πρόσφατα ως επί το πλείστον ρόλος απόλυτης υποταγής στα πλαίσια ασφυκτικών πατριαρχικών δομών. Η γυναίκα, μέχρι και τον 19^ο αιώνα είναι ένα σκεύος, ένα εργαλείο υπό αυστηρό έλεγχο για την παραγωγή γνήσιων κληρονόμων. Αυτή η εικόνα των τελευταίων χιλιετιών άρχισε επί τέλους στη Δύση να αλλάζει από τα τέλη του 19^ου και ιδίως από τις αρχές του 20^ου αιώνα. Η είσοδος της γυναίκας στη βιομηχανική παραγωγή, ιδίως μετά τον 1^ο παγκόσμιο πόλεμο και το φεμινιστικό κίνημα για τη χειραφέτηση των γυναικών, καθώς και η κοινωνική επανάσταση που έφερε η αντισύλληψη, ιδίως από τη δεκαετία του ’60 και μετά οδήγησαν σε ριζική αναθεώρηση των παρωχημένων πατριαρχικών αντιλήψεων. Η ισότητα των δύο φύλων για πρώτη φορά κατοχυρώθηκε νομικά και η γυναίκα στη Δύση για πρώτη φορά ορίζει το ίδιο της το κορμί και αποκτά ουσιαστικό και όχι μόνο τυπικό έλεγχο επί της προσωπικότητας της, καθορίζοντας για πρώτη φορά τη δική της μοίρα.

Αυτό έγινε εφικτό στη Δύση χάρη στη δημοκρατική και φιλελεύθερη παράδοση που είχε αναπτυχθεί τους αμέσως προηγούμενους αιώνες, χάρη στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και χάρη σε μια χαρακτηριστική ιδιαιτερότητα των Δυτικών κοινωνιών, ήτοι της φιλοσοφικής αποδοχής της έννοιας του σκεπτικισμού και της απόρριψης του δογματισμού, που επέτρεψε στις δυτικές κοινωνίες να δεχτούν πως οι κανόνες ηθικής είναι δυνατό να μετεξελίσσονται μαζί με τις κοινωνίες, πως η πατροπαράδοτη ηθική δεν είναι υπεράνω κριτικής, δεν είναι ιερή και απαραβίαστη, αλλά επιδέχεται βελτίωση και υπόκειται σε αλλαγή. Η υπέρβαση της πατριαρχικής αυθεντίας και αυθαιρεσίας έγινε εφικτή στη Δύση επειδή προηγουμένως είχε ηττηθεί η ίδια η έννοια της αυθεντίας, η έννοια της θεοκρατικής απολυτότητας, χάρη στη προηγηθείσα θρησκευτική Μεταρρύθμιση και την αντίδραση απέναντι στο αλάθητο και τις καταχρήσεις της Καθολικής Εκκλησίας. Προοδευτικές πνευματικές δυνάμεις, που τελικά οδήγησαν στο Διαφωτισμό, τον Ουμανισμό, και τέλος άνοιξαν το δρόμο στο σύγχρονο Φιλελευθερισμό, ουσιωδώς υποβοηθήθηκαν και τελικά απελευθερώθηκαν χάρη στην προηγηθείσα αντίδραση προς την εκκλησιαστική αυθεντία.

Δεν είναι δε τυχαίο πως ήταν πρωτίστως οι προτεσταντικές κοινωνίες της Δύσης (Αγγλία, Ολλανδία, Γερμανία) που στη συνέχεια γνώρισαν ταχύτερη ανάπτυξη, πνευματική, πολιτική, επιστημονική και υλική και τελικά υπερκέρασαν δυνάμεις που έμειναν πιστές στον καθολικισμό και στην περί αυτού ηθική αυθεντία, οι οποίες ήταν μέχρι τότε κοσμοκράτειρες (Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία) με τη Γαλλία να βρίσκεται κάπου στη μέση και να ταλαντεύεται παλινδρομώντας μετά τη Γαλλική επανάσταση.

Στην Ανατολή αντιθέτως δεν υπήρξε ποτέ παρόμοια ένδοθεν αντίδραση προς την αυθεντία της μεταφυσικής ή των κατεστημένων εκκλησιαστικών δομών. Στην Ανατολή δεν υπήρξε Μεταρρύθμιση, ούτε Διαφωτισμός, ούτε Ουμανισμός, ούτε Φιλελευθερισμός. Το άτομο στην Ανατολή δεν κατέλαβε μέχρι και σήμερα τη θέση του στο επίκεντρο του πνευματικού και πολιτικού ενδιαφέροντος ως υπέρτατη αξία. Το άτομο παρέμεινε εγκλωβισμένο ως μικρό γρανάζι υποτελές κολεκτιβιστικών ή ιερατικών προταγμάτων, υποκείμενο στην υπέρτερη εξουσία του συνόλου, δέσμιο στην ηθική, θεοκρατική, πατριαρχική, φυλετική ή άλλη επιβολή του συνόλου επί του μέρους. Ενώ στη Δύση το άτομο στα πλαίσια της ουμανιστικής ηθικής και της δημοκρατικής, φιλελεύθερης παράδοσης είναι η αρχή και το τέλος και ο απώτερος σκοπός όλων, γύρω από το οποίο κινείται η κοινωνία και η πολιτεία και έναντι του οποίου μετρούνται και κρίνονται τα μέσα και οι πράξεις των κυβερνώντων, στην Ανατολή το άτομο είναι το μέσο, είναι ο τελευταίος κρίκος που δεν ερωτάται για τίποτε, είναι ο κύπτων υπήκοος, που δεν έχει δικαιώματα, αλλά εξαρτήσεις, δεν έχει εξουσία αλλά μόνο υποχρεώσεις, που υπακούει υποτασσόμενος ή υποφέρει τιμωρούμενος και που πιστεύει κατηχούμενος χωρίς δικαίωμα στην αμφισβήτηση.

Στην Ανατολή η απουσία διανοητικής και ηθικής υπέρβασης από τις παραδεδομένες αυθεντίες σημαίνει πως οι κοινωνίες εξακολουθούν να αντλούν τις επιταγές τους απευθείας από αρχαίους κώδικες ηθικής της εποχής του χαλκού, αρνούμενες πεισματικά να μεταβάλλουν οποιοδήποτε στοιχείο της ιερής και μη υποκείμενης σε κριτικό έλεγχο παράδοσης. Έτσι η γυναίκα μένει υποταγμένη στο μεσαιωνικό κώδικα της Σαρίας, που της αρνείται την ισότητα με τον άνδρα και που σε όλους σχεδόν τους τομείς αναπαράγει και παγιώνει τις νεολιθικές πατριαρχικές δοξασίες κατά τρόπο μονολιθικό και απόλυτο. Η αμφισβήτηση της παραδεδομένης ηθικής είναι αδιανόητη, είναι πράξη “ανήθικη” και μάλιστα ποινικά κολάσιμη. Ενώ η Δύση προχωρά και εξελίσσεται, η Ανατολή ζεί μέσα στο γύψο, μέσα στον στενό κορσέ αντιλήψεων περί ηθικής που απαγορεύεται να μεταβληθούν έστω και κατ’ ελάχιστο.

Όμως στην εποχή της παγκοσμιοποίησης οι δύο κόσμοι έρχονται μοιραία σε επαφή. Κάποιοι στην Ανατολή ατενίζουν τη Δύση λαχταρώντας τις πνευματικές και ηθικές κατακτήσεις της Δύσης, λαχταρώντας τη δημοκρατική και φιλελεύθερη παράδοση της Δύσης, τα ατομικά δικαιώματα, το δικαίωμα στην ισότητα των γυναικών, το δικαίωμα για μόρφωση των γυναικών. Υπάρχουν όμως δυστυχώς και άλλοι που απορρίπτουν το δυτικισμό, που πρεσβεύουν την ηθική καθαρότητα των παραδεδομένων δοξασιών, που εκλαμβάνουν αυτή τη θέλξη που ασκεί ο Δυτικός τρόπος ως μέγιστη απειλή για τη δική τους καθαρότητα. Γι’ αυτούς τους φανατικούς η γυναικεία χειραφέτηση είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος, το μέγιστο ανάθεμα. Γι’ αυτό δε διστάζουν να στοχοποιούν γυναίκες (ακόμη και μικρά αλλά γενναία κορίτσια, όπως η Μαλάλα) που επιδιώκουν τη μόρφωση. Διότι η μόρφωση είναι το πρώτο σκαλοπάτι προς τη χειραφέτηση. Το Πακιστάν, το Ιράν, το Αφγανιστάν, η Σαουδική Αραβία είναι στην πρώτη γραμμή αυτού του αντιδραστικού πολέμου κατά των γυναικών. Μεσαιωνικές κοινωνίες με μεσαιωνικούς δυνάστες πασχίζουν με νύχια και με δόντια να κρατήσουν τις κοινωνίες τους στο μεσαίωνα, απαγορεύουν στις γυναίκες τη μόρφωση, ανατινάζουν σχολεία θηλέων, τρομοκρατούν ολόκληρες κοινωνίες, ξέροντας πως μόνο αν καθυποτάξουν τις γυναίκες, μπορούν να καθυποτάξουν και να ελέγξουν συνολικά τις κοινωνίες.

Στα πλαίσια της περίφημης Αραβικής Άνοιξης, που ήδη εισέρχεται στη δεύτερη φάση εσωτερικών συγκρούσεων, από τη μια οι φονταμενταλιστές αποσκοπούν στην εγκαθίδρυση θεοκρατικών μεσαιωνικών καθεστώτων κατά τα πρώτυπα της Ιρανικής επανάστασης και στον αντίποδα οι φιλελεύθεροι ζητούν να θεμελιώσουν κράτος δικαίου κατά τα Δυτικά πρώτυπα και αγωνίζονται για δημοκρατία και ατομικά δικαιώματα. Στην πρώτη γραμμή αυτής της νέας αναμέτρησης είναι τα δικαιώματα των γυναικών. Η επιβολή της Σαρίας (Shari’a law) αποτελεί κόλαφο σε βάρος των γυναικών που πρωταγωνίστησαν στην εξέγερση στην πλατεία Ταχρίρ και οι οποίες τώρα υφίστανται συστηματική τρομοκρατία με διαδεδομένη εκστρατεία σεξουαλικής κακοποίησης στους δρόμους της Αιγύπτου, ώστε να φοβηθούν και να κλειστούν στα σπίτια τους, και να αφήσουν την επανάσταση στους άνδρες. Η ιδέα του φιλελευθερισμού στον εξεγερμένο αραβικό κόσμο είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα δικαιώματα των γυναικών. Όσο απειλείται η θέση της γυναίκας, τόσο θα απειλούνται οι ελευθερίες και η δημοκρατία.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, στις συμπληγάδες μεταξύ Δύσης και Ανατολής, βρίσκεται η Ελλάδα και η Ελληνίδα. Η Ελλάδα διανοητικά ανήκει στη Δύση, έχει νομικό σύστημα κατά βάση φιλελεύθερο, αναγνωρίζει και κατοχυρώνει την ισότητα των φύλων, κατοχυρώνει τον πολιτικό γάμο, το διαζύγιο, αποποινικοποιεί την μοιχεία, επιτρέπει τις αμβλώσεις. Όμως συναισθηματικά, πολιτιστικά, η Ελλάδα (ή μια σημαντική μερίδα αυτής) ανήκει ακόμη στην Ανατολή, όπου την καταδίκασε η μακραίωνη υποταγή στον Οθωμανικό ζυγό και η απουσία από τις γόνιμες πνευματικές εξελίξεις της Δύσης των τελευταίων αιώνων. Διότι η Ελλάδα δεν έκαμε ποτέ τη δική της πνευματική Μεταρρύθμιση, δεν πολέμησε εντός της τις παντοειδείς αυθεντίες, αλλά παραμένει πνευματικά και ηθικά δέσμια αυτών, κι έτσι δυσκολεύεται να δεχτεί ότι η ηθική είναι κάτι που μπορεί να υπόκειται σε εξέλιξη, διότι η ηθική στη χώρα μας εξακολουθεί εν πολλοίς να έχει θεοκρατική θεμελίωση, να εκλαμβάνεται ως αλήθεια αιώνια, παρά ως σύμβαση πρόσκαιρη, ως άνωθεν εντολή παρά ως ένδοθεν επιτηδειότητα. Υπάρχουν πολλοί φανατικοί στη χώρα μας ιδίως στην άκρα δεξιά που θεωρούν το Δυτικό Φιλελευθερισμό, τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και τον Ουμανισμό ως ανάθεμα, ως μέγιστες τάχα απειλές του “ελληνικού” τρόπου, της ελληνικής “καθαρότητας”, και αποστρέφονται με βδελυγμία κάθε τι Δυτικόστροφο. Όπου η έννοια της αυθεντίας παραμένει ακλόνητη, η δημοκρατία, ο φιλελευθερισμός, τα ατομικά δικαίωματα ασφυκτιούν, απειλούνται.

Νομίζω πως η σημερινή κρίση αποτελεί έκφανση της μακράς και υπόγειας σύγκρουσης στη χώρα μας ανάμεσα στη Δύση, την οποία προκρίνουμε με το νου και την Ανατολή που κουβαλάμε μέσα μας βαθειά στο υποσυνείδητο μας, που μας καθηλώνει και μας κάνει ανίκανους να συγκροτηθούμε θεσμικά και να προκόψουμε. Ο ανατολίτης μέσα μας μένει προσκολλημένος στο παρελθόν, στις αυθεντίες και τους μύθους, είναι υποκείμενο προνεωτερικών σχέσεων και τρόπων, δίδει πίστη σε δεσμούς αίματος, και εξαρτήσεις διαπροσωπικές, κουμπαριές, αλληλοϋποχρεώσεις κλπ, δυσπιστεί προς το κράτος δικαίου, αντιστέκεται στην πρόοδο, στην αξιοκρατία, στους θεσμούς, και προπαντός αντιστέκεται στον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους, αναζητεί ελληνορθόδοξους μύθους και αποστρέφεται τη Δύση.

Η μεγάλη ανάταξη που έχει ανάγκη ο τόπος για την οριστική υπέρβαση της κρίσης προϋποθέτει νομίζω μια έκκρηξη αυτογνωσίας. Προϋποθέτει την πνευματική και ηθική επανάσταση, που μέχρι σήμερα φοβόμαστε και αποφεύγουμε, προϋποθέτει να ενστερνιστούμε (και να συμφιλιωθούμε με) τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, προϋποθέτει να επαναφέρουμε στην Ελλάδα τον εξοστρακισμένο Φιλελευθερισμό, και να επανασυνδεθούμε με την αρχαιοελληνική μας ανθρωποκεντρική παράδοση ξαναδίδοντας νόημα στη ρήση του Πρωταγόρα πως “πάντων χρημάτων άνθρωπος μέτρον εστι” και στη ρήση του Ηράκλειτου πως “τα πάντα ρει”.

Τελικά η χώρα θα πάει μπροστά όταν με μπροστάρισα την Ελληνίδα (που με τη χειραφέτηση της συνθλίβει επιτέλους τα ιερά σύμβολα της εποχής του χαλκού) βρούμε το θάρρος να στρέψουμε επιτέλους την εθνική μας πυξίδα προς το μέλλον. Αρκεί να επανεύρουμε τις αυτόχθονες προοδευτικές αρχές και αξίες εκείνες που επέτρεψαν στον ελληνισμό άλλοτε να μεγαλουργήσει, όταν με εξωστρέφεια και αυτοπεποίθηση έθετε το θεμέλιο λίθο της Δυτικής ατομοκεντρικής σκέψης. Αρκεί να επιστρέψουμε στην ουσία του ελληνικού τρόπου που θέλει στο επίκεντρο τον άνθρωπο, αξιοπρεπή, κυρίαρχο, περήφανο, απροσκύνητο, αμφισβητία, σκεπτικιστή, νεωτεριστή, ελεύθερο από αυθεντίες, από αυθέντες, από τύραννους της σκέψης. Αποτάσσοντας επιτέλους τις δάνειες ανατολίτικες πολιτισμικές επιρροές των αιώνων της παρακμής, της σκλαβιάς και της ακινησίας. Διότι η Ελλάδα δεν ανήκει απλά στη Δύση, αλλά είναι η αρχή και ο προμαχώνας της Δύσης, δεν ανήκει απλά στην Ευρώπη, αλλά είναι η μήτρα και ανάδοχος της Ευρώπης.