Ατομοκεντρισμός και το Κοινό Καλό

Συγχωρείται κανείς να εκλάβει τον τίτλο ως μετερχόμενο αξιακά αντίθετες και αλληλοαποκλειόμενες έννοιες. Όμως θα προσπαθήσω να προτείνω ότι όχι μόνο δεν είναι αντίθετες αλλά υπηρετούν και προϋποθέτουν η μία την άλλη. Αρκεί βεβαίως να αντιπαραβάλει κανείς τον ατομοκεντρισμό απέναντι στον ατομικισμό, ή το κοινό καλό απέναντι στις κολεκτιβιστικές αντιλήψεις. Στο τέλος το ερώτημα αφορά το τί κοινωνία θέλουμε, ή τί πρότυπο ζωής επιλέγουμε, ή με άλλα λόγια στη βάση ποιων αξιών θεμελιώνουμε το οικοδόμημα της ύπαρξης μας.

Το θέμα είναι παρεμπιπτόντως φιλοσοφικό, αλλά πρώτιστα και κύρια είναι πολιτικό. Διότι οι περισσότερες πολιτικές επιλογές από το μικρότερα ως τα μεγαλύτερα εκκινούν από αυτό το αξιακό θεμέλιο.

Ατομοκεντρισμός είναι η άποψη που θέλει το άτομο στο κέντρο, όχι στο περιθώριο – στο τιμόνι, όχι στον τροχό – στα ινία, όχι στις αλυσίδες. Το άτομο είναι αυτοτελής και πρωταρχική αξία. Το κάθε άτομο αδιακρίτως, όχι ο ένας ισχυρός, ή οι λίγοι ισχυροί, αλλά ο καθένας. Η άποψη αυτή που θέλει τα άτομα να έχουν ιερά και απαραβίαστα δικαιώματα, στη ζωή, την αξιοπρέπεια, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την ιδιοκτησία, τα λεγόμενα ατομικά δικαιώματα, είναι σχετικά καινούργια. Αποτελεί καρπό του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και δώρο του δυτικού πολιτισμού προς την ανθρωπότητα. Λέγεται αλλιώς ουμανισμός (δηλαδή Ανθρωπισμός = Humanism), αφού βάζει τον άνθρωπο, ως αξία και όχι ως υποχείριο, στο επίκεντρο, και αποτελεί βεβαίως την πεμπτουσία του φιλελευθερισμού.

Υπό την αντίληψη αυτή, το άτομο είναι ποιοτικά υπέρτερο του συνόλου. Διότι το άτομο είναι συγκεκριμένο, ενώ το σύνολο αφηρημένο. Μόνο ποσοτικά μπορεί να πεί κανείς ότι πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στο σύνολο (όχι ως κάτι ποιοτικά διακριτό) αλλά ως ένα ποσοτικό συνάθροισμα ατόμων πολλαπλάσιων της μονάδας. Για παράδειγμα, ένα αεροπλάνο με 100 αθώους επιβάτες είναι θύμα αεροπειρατίας και κατευθύνεται προς ένα ουρανοξύστη με 5.000 ενοίκους. Η πολεμική αεροπορία διατάσεται να παρέμβει για την προστασία των αθώων. Μα όλοι είναι αθώοι. Ο καθένας από τους επιβάτες του αεροπλάνου έχει ίσο ιερό και απαραβίαστο δικαίωμα στη ζωή, το οποίο έχει ιερή υποχρέωση το κράτος να σέβεται και να προστατεύει. Δεν έχει μεγαλύτερο δικαίωμα ο ένοικος του ουρανοξύστη από τον επιβάτη του αεροσκάφους. Δικαιολογείται η κατάρριψη και η δολοφονία 100 αθώων για να σωθούν 5.000; Αφήνω την απάντηση στην κρίση του κάθε αναγνώστη.

Όμως αυτό το παράδειγμα δείχνει γιατί πολλές φορές μπερδεβόμαστε όταν μιλούμε για ουμανιστικές ατομοκεντρικές αξίες που βάζουν το άτομο στο επίκεντρο. Διότι η κοινή λογική απαιτεί στο άνω παράδειγμα να δοθεί προτεραιότητα στους πολλούς σε βάρος των λίγων. Όμως εδώ η διάκριση είναι καθαρά ποσοτική, όχι ποιοτική, και αυτό είναι εξόχως σημαντικό να κατανοηθεί. Οι 5.000 ένοικοι του ουρανοξύστη δεν είναι ένα σύνολο ποιοτικά διάφορο από το άθροισμα των επιμέρους μονάδων. Είναι και παραμένουν 5.000 διαφορετικοί, ξεχωριστοί άνθρωποι (άτομα), ο καθένας με τη δική του αυτοτελή αξία. Απλά τυχαίνει να διατρέχουν κοινό κίνδυνο ή με κάποιο τρόπο να συνδέονται από περιστάσεις. Τα υπόλοιπα είναι θέμα απλής αριθμητικής.

Στον αντίποδα των ατομοκεντρικών αντιλήψεων είναι οι κολεκτιβιστικές αξίες όπου προτάσσουν το σύνολο ως κάτι ποιοτικά (και όχι απλά ποσοτικά) υπέρτερο του ατόμου. Το σύνολο, εξαιτίας ορισμένων χαρακτηριστικών, αποκτά δήθεν ποιοτική αξία υπέρτερη και διαφορετική – ως προς την ουσία – από το άθροισμα των μελών. Τα μέλη λογίζονται ως “μέλη” του συνόλου και όχι ως “άτομα”. Γρανάζια μιας μηχανής. Υποταγμένα σε ένα μεγαλύτερο σκοπό που αφορά το σύνολο ως αφηρημένη έννοια αυτονομημένη και υπέρτερη ποιοτικά από το ποσοτικό άθροισμα των μελών. Χαρακτηριστικό των κάθε μορφής κολεκτιβιστικών αντιλήψεων είναι ότι οι νομιζόμενες υπέρτερες αξίες του συνόλου προβάλλονται και επιβάλλονται στο άτομο, το οποίο άτομο οφείλει υπακοή και υποταγή στα πλαίσια ασφυκτικού κονφορμισμού. Οι κολεκτιβιστικές κοσμοθεωρίες σχεδόν πάντα παρασκευάζουν και αναπαράγουν μια ολόκληρη μυθολογία γύρω από τις ιερές και απαραβίαστες αξίες του συνόλου, προκειμένου να πειστεί το άτομο να υπηρετεί το σύνολο και να θυσιάζεται για το σύνολο, και βεβαίως για την φωτισμένη ηγεσία, που μόνη αυτή απολαμβάνει προτερήματα.

Ο κολεκτιβισμός είναι κατ’ ανάγκη συνυφασμένος με τον ολοκληρωτισμό, και θεωρεί ότι απειλείται από τις “δυτικόφερτες” ατομοκεντρικές/ουμανιστικές ιδέες τις οποίες προπαντός κάθε άλλου αντιπαλεύει, με βόμβες, με αφορισμούς ή απειλές. Ο κολεκτιβισμός φοβάται τη διαφορετικότητα ή το δικαίωμα στην επιλογή και γι’ αυτό μοιραία μετέρχεται τον ολοκληρωτισμό και για τον ίδιο λόγο τρέφεται από και τρέφει τον φανατισμό και το φονταμενταλισμό των μελών του, τα οποία με μεγαλύτερο πάθος και βία στρέφονται ενάντι στον εσωτερικό εχθρό, κατά των μελών εκείνων που τολμούν να διαφέρουν (αποστασία /προδοσία), παρά ενάντια στον όποιο εξωτερικό εχθρό.

Ο φασισμός, ο κομμουνισμός, ο εθνικισμός, ο εκκλησιαστικός θρησκευτισμός (άλλοτε σε πιό ήπιο και άλλοτε σε πιο ακραίο βαθμό) αποτελούν παραδείγματα κολεκτιβιστικών, απολυταρχικών αντιλήψεων που επιζητούν την ποδηγέτηση του ανθρώπου και τον ηθικό υποβιβασμό του από ελεύθερο άτομο με τις δικές του ιδέες, σε στρατευμένο υπηρέτη κοινών και υπέρτερων ιδεών, τις οποίες οφείλει να πιστεύει τυφλά και να υπηρετεί αναντίρρητα, φορώντας το στενό κορσέ του κομφορμισμού. Έτσι ο πολίτης γίνεται υπήκοος, ο σκεπτόμενος γίνεται πιστός, ο εργαζόμενος γίνεται προλετάριος και όλοι τίθενται στην υπηρεσία κάποιας ολοκληρωτικής ιδέας, του έθνους, της κοινωνικής τάξης, της θρησκείας, συνήθως με μια απατηλή υπόσχεση για κάποια μελλοντική δικαίωση, που θα πετύχουν οι επόμενες γενιές ή που θα απολαύσουμε στην επόμενη ζωή.

Τη στιγμή που το όποιο σύνολο αναβαθμίζεται ιδεολογικά σε κάτι ποιοτικά, και όχι μόνο ποσοτικά υπέρτερο του αθροίσματος των μελών του, την ίδια στιγμή το άτομο εκτοπίζεται από το επίκεντρο, και οι ουμανιστικές αξίες καταβαραθρώνονται και η ζωή τελικά χάνει την ανθρώπινη αξία της.

Οι φιλελεύθερες ουμανιστικές αξίες δεν μπορούν να συμβιβαστούν με κολεκτιβιστικές εκτροπές. Όμως δεν σημαίνει (όπως εσφαλμένα νομίζουν κάποιοι) ότι κάποιος φιλελεύθερα σκεπτόμενος είναι κατ’ ανάγκη αδιάφορος ή εχθρικός σε ιδέες όπως η εθνικότητα, οι κοινωνικές και ταξικές αντιθέσεις, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η διαφορά είναι πως ο φιλελεύθερος θα τα δει αυτά ως ατομικές επιλογές ή ως ατομικά χαρακτηριστικά, ή στοιχεία της προσωπικότητας, πάντα με κριτικό πνεύμα, όχι ως υπέρτερο καταναγκασμό, ή ως στοιχείο ή προαπαιτούμενο ένταξης σε κάποιο σύνολο. Η απόσταση ανάμεσα στη μία κοσμοθεωρία ή την άλλη είναι αβυσσαλέα, κι όμως πολλές φορές συνυπάρχουν μέσα στην ίδια οικογένεια άνθρωποι από τους αντίπερα αυτούς χώρους χωρίς να διακρίνουν την πνευματική άβυσσο ανάμεσα τους. Διαισθάνονται ότι κάτι τους χωρίζει κι όμως δεν καταλαβαίνουν ακριβώς τί, αφού και οι δυο ίσως αγαπούν την πατρίδα τους, ή τιμούν τη γλώσσα τους, ή πιστεύουν στο θεό ή τις όποιες άλλες μεταφυσικές δοξασίες τους. Όμως ίσως υπάρχει μια ποιοτική διαφορά, ώστε ο ένας να διατηρεί την ατομικότητα του, ενώ ο άλλος να ενδίδει στον κολεκτιβιστικό κατηχισμό. Ο μεν κάνει επιλογές, ο δε κάνει υποταγή.

Τόσο κοντά, κι όμως τόσο μακριά.

Όσοι αγελάζονται σε κολεκτιβιστικά πρότυπα (βλπ Χρυσή Αυγή, ΚΚΕ, θρησκευτικές οργανώσεις, Ισλαμική Πολιτεία, Ταλιμπάν, Αλ Κάιντα, κλπ) νομίζουν ότι δια της υποταγής του ατόμου στο (εθνικό, ταξικό, ή θρησκευτικό) σύνολο υπηρετούν το Κοινό Καλό. Όμως η αλήθεια είναι ότι το αντίθετο πράττουν. Ακυρώνουν το σύνολο. Διότι το σύνολο έλκει την υπόσταση του από την υπόσταση των επιμέρους μονάδων (ατόμων) που το συναποτελούν. Η καθυποταγή του ατόμου διαλύει – ακυρώνει το άτομο, και άρα ακυρώνει το όλο. Μονάχα ελεύθεροι άνθρωποι σε συνθήκες ασφάλειας, υπό την εγγύηση του νόμου, θωρακισμένοι με ατομικά δικαιώματα, ελεύθερα σκεπτόμενοι και ελεύθερα συναναστρεφόμενοι μπορούν να δημιουργήσουν πολιτισμό και προκοπή και να συμπήξουν κοινωνία, όπου κοινωνία είναι οι σχέσεις αμοιβαιότητας και αξιοπρέπειας.

Πολίτες αυτεξούσιοι φτιάχνουν πολιτείες, όχι υπήκοοι. Η στρατευμένη πειθαρχημένη δύναμη μιας κολεκτίβικης μάζας μπορεί να νικήσει με σπαρτιατική αυταπάρνηση μερικές θεαματικές μάχες αλλά δε φτιάχνει Παρθενώνες. Ο πολιτισμός που εξυψώνει την ανθρωπότητα από το έρεβος του αταβισμού στον Όλυμπο της υψηλής αισθητικής και της υψηλής διανόησης είναι δημιούργημα κοινωνιών που έχουν επιλέξει ατομοκεντρικά πρότυπα, διότι ξέρουν πως η υγεία και ευτυχία του κυττάρου είναι που εγγυάται την υγεία του όλου οργανισμού. Και είναι γι’αυτό ακριβώς το λόγο που μόνο τέτοιες ατομοκεντρικές (δηλαδή φιλελεύθερες) κοινωνίες υπηρετούν με τόση αποτελεσματικότητα το κοινό καλό, προστατεύουν και καλλωπίζουν το δημόσιο χώρο και το δημόσιο αγαθό, διότι τα επιμέρους άτομα έχουν ικανή αυτοεκτίμηση ώστε να μπορούν να έχουν και αλληλοεκτίμηση και ο σεβασμός στο δημόσιο αγαθό (η καθαριότητα δημοσίων χώρων, η φορολογική συνείδηση κλπ) αποτελούν έκφανση αυτής της αλληλοεκτίμησης και είναι το αληθινό μέτρο του πολιτισμού ενός λαού. Τέτοιοι λαοί διακρίνονται για τη νομιμοφροσύνη τους αφού ο νόμος λογίζεται μέσο διασφάλισης της κοινωνικής συνοχής και της αξιοπρέπειας του ατόμου, μέσο εκπολιτισμού και απελευθέρωσης από το φόβο και την αταβιστική ανασφάλεια της ζούγκλας.

Αντίθετα ο καταναγκασμός που υφίστανται τα μέλη κολεκτιβιστικών κοινωνιών τα ωθεί σε ατομικιστικές επιλογές, ως ανακλαστικό παρακολούθημα της σύνθλιψης της αυτονομημένης προσωπικότητας του ατόμου και της παρεπόμενης καχυποψίας που γεννά η διαρκής κατήχηση περί του επικίνδυνου “άλλου”, η δε ενστικτώδης παραβατικότητα, διάχυτη σε τέτοιες αποπνιχτικές κοινωνίες, επίσης εξηγείται υπό την εδραία σε τέτοιες κοινωνίες αντίληψη του νόμου ως μισητού μέσου καθυποταγής σε μια απεχθή εξουσία. Κολεκτιβιστικές κοινωνίες είναι καταδικασμένες να παραμένουν προνεωτερικές, όπου ουδείς εμπιστεύεται το κράτος. Η κρατική συγκρότηση υπό την ένοια του κράτους ως Λεβιάθαν (ως ουδέτερου ισορροπιστή) που είναι προϋπόθεση για τη μετάβαση στη σύγχρονη εποχή, απλά δεν υφίσταται ούτε στην πράξη, ούτε καν ως ιδέα σε τέτοιες προνεωτερικές κοινωνίες. Το κράτος δεν είναι ουδέτερο (secular) αλλά στρατευμένο στην υπηρεσία της επίσημης ιδεολογίας. Είναι κράτος “πατερούλης” που δεν απελευθερώνει αλλά ποδηγετεί.

Δυστυχώς το πρόβλημα της ελληνικής εμπειρίας είναι ότι για αιώνες πασχίζουμε πώς να συγκροτήσουμε ένα ατομοκεντρικό κράτος με δήθεν δυτικούς θεσμούς, σύνταγμα και ατομικά δικαιώματα, πάνω σε μια κατακερματισμένη κοινωνία με κολεκτιβιστικές καταβολές και το αποτέλεσμα είναι πράγματι μια διαρκής παρακμιακή κρίση, όπως λέει και ο Σ. Ράμφος, έκφανση της οποίας είναι και η οικονομική κρίση. Μετά από αιώνες αμφιταλάντευσης πρέπει επιτέλους να κάμει τις επιλογές της και η ελληνική κοινωνία, αν πραγματικά θέλει να ενσωματωθεί ποιοτικά και όχι απλώς γεωγραφικά στη Δύση και ειδικότερα στην Ευρώπη. Θα ήταν παράδοξο αν κάναμε οποιαδήποτε άλλη επιλογή δεδομένου ότι ο δυτικός πολιτισμός έλκει αμέσως την καταγωγή του από το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, το οποίο δεόμενοι νοσταλγούμε μεν αλλά δεν τολμούμε να υιοθετήσουμε, πόσο μάλλον να τιμήσουμε.