Ηθική Ωρίμανση στη Νέα Εποχή

Έγινα προ καιρού αποδέκτης (από προσφιλείς και οικείους αποστολείς) παρεκκλησιαστικών φυλαδίων προς διδακτική αντίκρουση ορισμένων περί την εκκλησία και μεταφυσική δημοσιευθεισών επικρίσεων μου. Δέχτηκα το υλικό με σεβασμό και αγάπη που αρμόζει στα αγαθά κίνητρα των αποστολέων και το επισκόπισα με ενδιαφέρον, αλλά ομολογώ και με σκεπτικισμό αντιστρόφως ανάλογο της απουσίας σκεπτικισμού ή
αμφιβολίας από το (εν πολλοίς δογματικό) περιεχόμενο. Κάποια εκ των κειμένων ήταν παρόλαυτα αξιόλογα με αντικείμενο την αγάπη και φιλανθρωπία. Ήταν όμως και κάποια κείμενα με αντισημιτικό, εθνικιστικό, ή ρατσιστικό περιεχόμενο, απολύτως ασύμβατα προς τις δικές μου ηθικές αξίες, τα οποία με προβλημάτισαν.

Αναρωτήθηκα κατ’ επέκταση ποια να είναι άραγε τα αίτια της φαινομενικής ασυμβατότητας της δικής μου φιλελεύθερης ηθικής με την συντηρητική ελληνορθόδοξη ηθική κάποιων αγαπητών συμπολιτών και οικείων; Πώς τέκνα της ίδιας κοινωνίας, της ίδιας πόλης, του ίδιου περίπου μορφωτικού επιπέδου και του ίδιου λίγο πολύ συντηρητικού κοινωνικού περίγυρου καταλήγουμε σε τόσο διαμετρικά  αντίθετες θεμελιακές περί την ηθική απόψεις; Οι κανόνες της ηθικής εξελίσσονται μαζί με τις κοινωνίες τις οποίες υπηρετούν. Η αντίθετη άποψη της ηθικής ως αμετάβλητης ή απόλυτης άχρονης αλήθειας και μάλιστα με μεταφυσική θεμελίωση αποτελεί μια αντιπαραγωγική και ενίοτε επικίνδυνη, πλην σύνηθη, πλάνη. Είναι για κάποιους δύσκολο να αλλάξουν εδραίες πεποιθήσεις. Όμως ο χρόνος περνά, και με το χρόνο αλλάζουν κοινωνικές δομές, λειτουργίες, αντιλήψεις. Μοιραία αλλάζει και η μέση αντίληψη περί ηθικής.

Επικρατεί η πεσιμιστική (αλλά πιστεύω εσφαλμένη) αντίληψη ότι τα ήθη διαρκώς τάχα φθείνουν. Όμως το αντίθετο νομίζω συμβαίνει. Η ηθική τείνει να ακολουθεί την γενική πορεία του πολιτισμού, βελτίωσης ή φθοράς αντίστοιχης του φορέα της. Υπό μία δαρβινική θεώρηση, κώδικες ηθικής που προσφέρουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα σε ορισμένες κοινωνίες επικρατούν και εκτοπίζουν “ξεπερασμένες” αντιλήψεις και οπισθοδρομικές κοινωνίες. Αυτό που μένει είναι αυτό που νικά κάθε φορά. Για παράδειγμα η δουλεία μεταπίπτει από αποδεκτή οικονομική δραστηριότητα σε ειδεχθές έγκλημα, διότι από ένα σημείο και πέρα ως ιδέα δεν παρέχει πλεονεκτήματα αλλά γίνεται αιτία πολιτικοοικονομικής καθυστέρησης. Το αυτονόητο παρόν της μιας στιγμής γίνεται το αποτρόπαιο παρελθόν της επόμενης.

Η αντίληψη για την υποτακτική θέση της γυναίκας, χαρακτηριστικό πατριαρχικών προνεωτερικών κοινωνιών, απαξιώθηκε από τη στιγμή που οι κοινωνίες προχώρησαν στον εκσυγχρονισμό των παραγωγικών δομών με ένταξη της γυναίκας στην παραγωγή. Η αντίληψη περί ελέω θεού μοναρχίας εγκαταλείφθηκε σε πολλές χώρες με την άνοδο της αστικής τάξης ιδίως με τη βιομηχανική επανάσταση. Η αντίληψη ότι είναι ηθικά ανεκτό για μια κοινωνία να αρνείται την ψήφο στις γυναίκες ή σε ακτήμονες παραμερίστηκε. Η αντίληψη ότι οι εργοδότες μπορούν ανέλεγκτα να εκμεταλλεύονται τον ιδρώτα των εργαζομένων ελέγχθηκε, όπως τώρα ελέγχεται η άποψη πως τα συνδικάτα μπορούν να ασκούν βέτο στη διοίκηση των επιχειρήσεων. Ιδέες περί φυσικού δικαίου με το Διαφωτισμό οδήγησαν στην θέσπιση των ατομικών δικαιωμάτων και την ηθική κατίσχυση αυτών στην καθημερινή ζωή.

Η χειραφέτηση της γυναίκας οδήγησε σε επανεκτίμηση του θεσμού του γάμου. Από μέσο απόλυτης υποταγής της στην εξουσία του άνδρα, ο γάμος εξελίχθηκε σε πεδίο ισότιμης διαπραγμάτευσης, και ικανοποίησης αμοιβαίων αναγκών υπό τον όρο της διαρκούς σύμπτωσης της εκατέρωθεν βουλήσεως για συνέχιση του κοινού βίου. Το διαζύγιο που εθεωρείτο ανάθεμα, έφτασε να αναγνωρίζεται ως αναγκαία βαλβίδα ασφαλείας και ως ύστατη εγγύηση της ελευθερίας και αξιοπρέπειας του ατόμου, ιδία της γυναίκας. Το οικογενειακό δίκαιο ακολουθεί τις κοινωνικές εξελίξεις στην πορεία φιλελευθεροποίησης. Η διατήρηση της έγγαμης συμβίωσης χωρίς τους παλιούς καταναγκασμούς και ιερατικούς μύθους, σε συνθήκες αμοιβαίας ελευθερίας, δίνει πλέον νέα ανώτερη ηθική διάσταση στο θεσμό αναδεικνύοντας τη διατήρηση του ως αληθινό επίτευγμα, ως μη αυτονόητο προϊόν ελεύθερης βούλησης.

Για εκείνους που είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν και την “ιερή” παράδοση, αυτή η εξέλιξη λογίζεται ως ενδεικτική ηθικής παρακμής. Για όσους αντιθέτως αναλογίζονται την αξιοπρέπεια της γυναίκας, αυτή η εξέλιξη είναι μία μέγιστη κατάκτηση και μία σαφής ροπή προς ωρίμανση της ηθικής μας. Σε άλλα επίπεδα η ηθική με το πέρασμα του χρόνου κάνει θετικά άλματα μεταβάλλοντας και την αίσθηση του χιούμορ. Τα τελευταία χρόνια ο κοινωνικός μας πολιτισμός γίνεται σταδιακά λιγότερο ανεκτικός σε ρατσιστικό, ή σεξιστικό, ή ομοφοβικό χιούμορ. Το ηθικό μας αισθητήριο έχει αλλάξει άρδην. Η απαξιωτική απεικόνιση των μαύρων, των γυναικών, των ομοφυλόφιλων που τότε μας φαινόταν αστείο, και αθώο, σήμερα μας φαίνεται βάναυσο και προσβάλλει την αισθητική μας.

Η θεμελίωση κράτους δικαίου μετέβαλε τη βεντέτα ή την αυτοδικία από ηθική επιταγή σε ηθική απαξία. Η αντίληψη μας για τα άτομα με ειδικές ανάγκες έχει επίσης εξελιχθεί. Παλαιότερα ο ανάπηρος ήταν αντικείμενο βάναυσου χλευασμού, με απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς, όπως παράουρος, σακάτης, κακομοίρης. Πόσο έχουμε προχωρήσει από τον καιρό που πετούσαμε τα ανάπηρα βρέφη στον Καιάδα! Πόσο έχουμε κάνει άλματα από τον χρυσό αιώνα του Περικλή που η δημοκρατία σκότωνε το Σωκράτη επειδή δεν μπορούσε να ανεχθεί τη διαφορετικότητα, ή που απαγόρευε στις γυναίκες να βγαίνουν καν από την οικία ή να μετέχουν στα κοινά, ή που αναγνώριζε και ανεχόταν τη δουλεία! Οι δυτικές κοινωνίες, έχουν σταθερά κινηθεί τους τελευταίους αιώνες αλλά και τις τελευταίες δεκαετίες προς μία γενικότερη φιλελευθεροποίηση της ηθικής, προς την ενδυνάμωση και χειραφέτηση του ατόμου, της γυναίκας, των μειοψηφιών, και την αναγνώριση όλο και περισσότερων ατομικών ελευθεριών.

Οι κοινωνίες είναι λιγότερο παρανοϊκές απέναντι στις ιδιαιτερότητες του καθενός. Μάλιστα όχι μόνο έχουμε δεχθεί πως οι ιδιαιτερότητες του καθενός δε μας απειλούν, αλλά και έχουμε θεσπίσει κανόνες ώστε εμείς ως κοινωνικό σύνολο να μην απειλούμε το άτομο φορέα αυτών των όποιων ιδιαιτεροτήτων. Έχουμε επιλέξει ως κοινωνία να αποφεύγουμε να εισβάλουμε στην ιδιωτική σφαίρα αχρείαστα. Αυτό είναι αποτέλεσμα αδιαμφισβήτητης ηθικής κοινωνικής ωρίμανσης. Η κοινωνία μας με νεόκτητη αυτοπεποίθηση εμπιστεύεται επιτέλους τα μέλη της.

Η κατάργηση της θανατικής καταδίκης, η αποποινικοποίηση της διαφορετικής σεξουαλικότητας, η υπό όρους νομιμοποίηση των εκτρώσεων, η απαγόρευση των διακρίσεων, η αποδοχή των προγαμιαίων σχέσεων, η αποποινικοποίηση της μοιχείας, όλα μαζί σηματοδοτούν την ηθική μας ωρίμανση παράλληλα με την ευρύτερη υλικοπνευματική μας εξέλιξη. Η επιστημονική γνώση, ιδίως των τελευταίων 100 χρόνων και η επιτάχυνση της κατανόησης του σύμπαντος, έχει επίσης επιφέρει συνταρακτικές θετικές συνέπειες στην ηθική μας, και έχει επιτρέψει την σταδιακή απαγκίστρωση του ανθρώπου από τη μεταφυσική, το δογματισμό και ετεροκαθορισμό του ατόμου. Η ηθική του 21^ου αιώνα αναδεικνύει πλέον τον άνθρωπο εκ θέσεως και εκ φύσεως μάλλον παρά εκ θεού υπεύθυνο έναντι της μοίρας του, και έναντι του πλανήτη και του περιβάλλοντος συνολικά. Η μοιρολατρεία ανήκει στο παρελθόν. Η νέα γνώση φέρνει νέα ευθύνη, νέο ήθος.

Όμως η πρόοδος μοιραία γεννά αντίδραση από όσους επιλέγουν να προσκολώνται στο παρελθόν. Φοβικά αντανακλαστικά, τείνουν να αναστείλουν ή και να αντιστρέψουν τη θετική πορεία καθώς οι δυνάμεις της κοινωνικής αντίδρασης αντεπιτίθενται. Ο θρησκευτικός και εθνικιστικός φανατισμός, σε φασιστικό ή αντισημιτικό περιτύλιγμα, πασχίζουν να γυρίσουν το ρολόι πίσω σε ένα μυθικό καθαρό ιδεατό παρελθόν, από το οποίο υποτίθεται έχουμε παρεκλίνει. Ο ρατσισμός και η ξενοφοβία, που νομίζαμε πως είχαμε ξεπεράσει, επανέρχονται ως καρκινικές μεταστάσεις σε μια κοινωνία βαθειά άρρωστη, που μοιάζει να έχει πάθει κόπωση από την ταχύτητα της ηθικής της ωρίμανσης και που αναζητεί ιδεολογική πυξίδα.

Ευτυχώς η ιστορία διδάσκει ότι τέτοια πισωγυρίσματα δεν έχουν πολλές πιθανότητες μόνιμης κατίσχυσης. Το πιθανότερο (αν και όχι σίγουρο) είναι ότι η ίδια η κρίση θα οδηγήσει σε επιτάχυνση της ηθικής μας ωρίμανσης. Για παράδειγμα η φοροδιαφυγή, η ραστώνη κάποιων δημοσίων υπαλλήλων, ή τα προνόμια κάποιων άλλων, ή η ευνοιοκρατία, ο κομματισμός, κλπ, που πριν εθεωρούντο φυσιολογικά, σήμερα λογίζονται ανήθικα και μη ανεκτά. Η συνειδητοποίηση για την απαξία της ανομίας, για τις διαρκείς καταλήψεις, για τις καταχρήσεις της δημοκρατίας, προάγεται. Η ανεκτικότητα προς παρακμιακές καταστάσεις περιορίζεται, ακόμη κιαν (ή ίσως ακριβώς επειδή) οι παρακμιακές εξάρσεις εντείνονται. Το ηθικό έλλειμμα φαύλων απόψεων ξεμπροστιάζεται. Το παραλήρημα και η βία των φασιστών και η με αυτούς ατυχής ή περιστασιακή συμπόρευση κάποιων θερμοκέφαλων της εκκλησίας αποκαλύπτει το φαρισαϊσμό και την υποκρισία, και παρέχει μια ευκαιρία για ηθική απαγκίστρωση από φαύλες ιδέες, φαύλους ταγούς, ή ανήθικους θεσμούς, που αναλώνονται σε ακατάσχετη, αντιδραστική, κενόλογη ψευτοηθικολογία παντελώς ασύμβατη με τις φιλελεύθερες αξίες και ηθικές  κατακτήσεις της νέας εποχής.

Η κρίση προσφέρει ευκαιρίες επιτάχυνσης, αλλά και ελλοχεύει κινδύνους εκτροπής της ηθικής ωρίμανσης της κοινωνίας μας. Όλα τώρα δοκιμάζονται, αλλά και όλα τώρα φαίνονται πιο καθαρά. Στο μεταξύ, φιλελεύθεροι εκφραστές του καινούργιου και συντηρητικοί νοσταλγοί του παλιού, πρέπει να μάθουμε να συνυπάρχουμε με ομόνοια, να διαφωνούμε με αγάπη και να συνδιαλεγόμαστε με ευγένεια. Σε πολλούς από μας, εκατέρωθεν της νοητής γραμμής, αυτό φαίνεται απόλυτα φυσιολογικό ως ουσιώδες γνώρισμα της ανθρωπιάς μας.