Η Τυραννία του Βραχυπρόθεσμου: Αχίλλειος Πτέρνα της Δημοκρατίας

Κοινωνίες που ξαφνικά κατακρημνίζονται στην άβυσσο, συνήθως έχουν αφιχθεί στο μοιραίο παραπέτο όχι ξεπνεμένες από μια κάθετη ιλιγγιώδη βραχεία αναρρίχηση από την μπροστινή (ορατή) πλευρά του γκρεμού που ενέχει προφανές ρίσκο, αλλά εν πλήρει αμεριμνησία έπειτα από μια ανυποψίαστη μακρά, άνετη, οριζόντια σχεδόν διαδρομή από την πίσω πλευρά, ανεπαίσθητης ακίνδυνης σταδιακής ανάβασης μέσα από ήπιους λοφίσκους και ατραπούς χρονιζόντων προβλημάτων που δεν
προϊδεάζουν τη σωρρευτικά μοιραία κατάληξη, και που απατηλά αποκρύπτουν από τη θέα τόσο το απειλητικό τελικό υψόμετρο όσο και την ίδια την ύπαρξη του συγκεκαλυμμένου αθέατου γκρεμού. Σε όλη τη μοιραία διαδρομή η κοινωνία μένει με το κεφάλι σκυμμένο, απορροφημένη από το τρέχον κάθε φορά βήμα, δίχως ποτέ να αναλογίζεται το επόμενο ή το μεθεπόμενο. Και κάθε επόμενο βήμα προς το γκρεμό, πλην του αναπάντεχου τελευταίου, μοιάζει απατηλά ασφαλές και στέρεο. Αν μια τέτοια κοινωνία είχε τη δύναμη και την ικανότητα να σηκώσει εγκαίρως ψηλά το κεφάλι και να ατενίσει τον μακρινό ορίζοντα, θα μπορούσε ίσως να δει πως το φαινομενικά ήπιο μονοπάτι διακόπτεται από μια άβυσσο. Και ίσως τότε να μπορούσε αυτή η κοινωνία να αλλάξει πορεία πριν είναι αργά, ώστε να αποφύγει την άβυσσο.

Το βραχυπρόθεσμο είναι η αχίλλειος πτέρνα της δημοκρατίας. Είναι προφανές πως η κρίση του 2009 δεν γεννήθηκε το 2008. Ήταν υπό εκκόλαψη για δεκαετίες. Υπήρχαν προβλήματα και ανισσοροπίες που κανείς είτε δεν έβλεπε, είτε δεν ήθελε να αγγίξει. Διότι ο κίνδυνος τελικής κατάρρευσης από τη λάθος πορεία ήταν πάντα μακροπρόθεσμος ενώ το κόστος της παρέμβασης θα ήταν πάντα βραχυπρόθεσμο. Κανείς ποτέ δε φαίνεται να αντιλαμβάνεται την επιτακτικότητα του μακροπρόθεσμου, που μπορεί τάχα πάντα να περιμένει. Προέχει τώρα αντί για αναζήτηση ευθυνών (που βεβαίως υπάρχουν) να κάνουμε το πάθημα μάθημα και να βγούμε συλλογικά ως κοινωνία σοφότεροι αναλογιζόμενοι τις εγγενείς αδυναμίες της δημοκρατίας μας, και κάνοντας τα δέοντα ώστε να απαλλαγούμε από αυτές τις αδυναμίες.

Η σταδιακή υπερχρέωση προέκυψε γιατί η δημοκρατία μας (λαός και ηγεσία μαζί) θεωρούσαμε ότι κάποιος άλλος θα πληρώσει το λογαριασμό των δανείων στο απώτερο μέλλον, καθώς το πολιτικό όφελος από τις αλόγιστες παροχές με δανεικά (και αντίστοιχα το κόστος της όποιας πιθανής περιστολής) θα ήταν άμεσο και γι’ αυτό το μεν ευπρόσδεκτο και επιθυμητό το δε απευκτέο και αναβλητέο. Όλοι οι κατά καιρούς κυβερνώντες, ως δειλοί και μύωπες διαχειριστές μιας φαύλης και μυωπικής διαχείρισης ζητούσαν να απέλθει απ’εαυτών το πικρό ποτήριο των δύσκολων επιλογών, οι οποίες πάντα μετατίθοντο για αργότερα, έχοντας απέναντι έναν ακόμη περισσότερο μυωπικό λαό να επικροτεί και να επαυξάνει, σφραγίζοντας τη μοίρα των ανυποψίαστων παιδιών του.

Όχι μόνο η υπερχρέωση αλλά και το άλλο μείζον πρόβλημα της εποχής, το ασφαλιστικό, καταδεικνύει του λόγου το αληθές. Αν το περί αυτού αδιέξοδο ήταν ήδη ορατό με μαθηματική ακρίβεια από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 (δεδομένων των δημογραφικών τάσεων), αυτό δεν φάνηκε ποτέ να απασχολεί τις ηγεσίες της εποχής, μια και η κατάρρευση προβλεπόταν ότι θα συνέβαινε μετά 20 ή 30 χρόνια (δηλαδή σήμερα). Ακόμη και όταν κάποιοι “σοφοί” επεσήμαναν την ανάγκη διορθωτικών ή εκσυγχρονιστικών τομών, ο θίασος της ανευθυνότητας, ο θίασος του “εδώ και τώρα παροχές” ακύρωσε κάθε προσπάθεια, με αποτέλεσμα την τελικά επελθούσα κατάρρευση, το κόστος της οποίας σήμερα είναι πολλαπλάσιο και εξουθενωτικό σε σχέση με τις όποιες συγκριτικά ήπιες παλαιότερα προτεινόμενες διορθώσεις.

Ο μέσος πολίτης δεν μπορεί να δει πέρα από το επόμενο μηνιάτικο, και ο μέσος πολιτικός δεν μπορεί να δει πέρα από τις επόμενες εκλογές. Εντούτοις υπάρχουν προβλήματα που απαιτούν από υπεύθυνες ηγεσίες σήμερα ενόραση στο απώτερο μέλλον, δεκαετίες ή και αιώνες μακριά. Μία δυσμενής τάση που δεν αναστρέφεται όσο υπάρχει καιρός, καθίσταται μη αναστρέψιμη ή αφόρητα δυσβάστακτη στο μέλλον. Τέτοια καίρια προβήματα απαιτούν παρόμοιες έγκαιρες, πλην δύσκολες λύσεις, όπως το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής, της ερημοποίησης, της ενεργειακής ασφάλειας, της περιφεριακής ασφάλειας, της υπερχρέωσης, της ανταγωνιστικότητας, της παγκόσμιας φτώχιας, των επιδημιών, των μεταναστευτικών ρευμάτων, του υπερπληθυσμού (σε πλανητικό επίπεδο) της υπογεννητικότητας (σε κατά τόπους επίπεδα) κλπ. Αντιμετώπιση τέτοιων προβλημάτων προϋποθέτει μακρό σχεδιασμό και αδιάλειπτη για δεκαετίες συνέπεια και πειθαρχία.

Στο εσωτερικό, στη χώρα μας, τέτοια συνέπεια και πειθαρχία προϋποθέτει εθνική συννενόηση τουλάχιστο στα αυτονόητα. Αν δε μας ενδιαφέρει απλώς η πρόσκαιρη ή σπασμωδική έξοδος από την τρέχουσα κρίση, αλλά πέραν αυτής μας ενδιαφέρει και μας κινητοποιεί η υπόθεση της ουσιαστικής και πολυεπίπεδης εθνικής ανάταξης και ανασύνταξης και ισχυροποίησης των δυνάμεων του έθνους στο βάθος χρόνου, τότε με απόλυτη συνέπεια πρέπει να υπηρετήσουμε συγκεκριμένους μακρόπνοους εθνικούς στόχους για οριστική απεξάρτηση από το δανεισμό και μείωση του χρέους, για διαρκή αύξηση της ανταγωνιστικότητας και της παραγωγικότητας, για τόνωση της εξωστρέφειας, για προσέλκυση ξένων και ενθάρρυνση εγχώριων επενδύσεων κλπ., το οποίο σημαίνει πως αυτοί οι στόχοι πρέπει να υπηρετηθούν από διαδοχικές κυβερνήσεις απαρέγκλιτα, αν ως έθνος θέμε πραγματικά να δούμε θετικό αποτέλεσμα. Διότι η υλοποίηση τέτοιων στόχων χρειάζεται δεκαετίες, χρόνο πολύ μακρύτερο από μία ή και δύο κοινοβουλευτικές περιόδους.

Να υπηρετούμε σταθερές αρχές. Για παράδειγμα, να μη “φουσκώνουμε” με δανεικά την οικονομία επίπλαστα και να κοροϊδευόμαστε. Ούτε με παροχές να ανεβάζουμε πρόωρα το βιοτικό επίπεδο αφαιρώντας οξυγόνο από το μέλλον. Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου πάντα να συμβαδίζει με (ή να ακολουθεί) την αύξηση της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας και να στηρίζεται σε στέρεες βάσεις ισχυροποίησης του παραγωγικού μας δυναμικού. Είναι κοντόθωρο και καταστροφικό αυτό που για δεκαετίες έπραττε το πολιτικό μας σύστημα, ήτοι το να δίνει αυξήσεις και να κάνει παροχές που η οικονομία δεν σήκωνε μακροπρόθεσμα. Διότι αυτά υπέσκαπταν την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας και έτσι υπονόμευαν την ικανότητα της εθνικής οικονομίας μακροπρόθεσμα να παράγει πλούτο. Η αδημονία για επίσπευση της ευημερίας οδήγησε στην τρικλοποδιά της πτώχευσης και στην σημερινή εξαθλίωση.

Το κρίσιμο ζητούμενο είναι πώς θα μπορέσει η δημοκρατία μας σε τούτο τον 21^ο αιώνα να σπάσει αυτό το φαύλο κύκλο. Πώς θα ωριμάσει. Πώς θα θεραπεύσει τη μυωπία. Πώς θα αρχίσει να βλέπει μακριά. Η σύγχρονη δημοκρατία για να αντιμετωπίσει τα αληθινά μεγάλα προβλήματα, που μπορεί να κρίνουν την επιβίωση ολόκληρων λαών, ή ακόμη και του ανθρώπινου είδους συνολικά στον πλανήτη μας, πρέπει να μετεξελιχθεί, να βρει ιδιοφυείς ώριμους τρόπους εμβολιασμού ενάντια στο μικρόβιο του λαϊκισμού, ώστε να ξεφύγει από την τυραννία του βραχυπρόθεσμου, να μένει διαχρονικά προσηλωμένη στη μεγάλη εικόνα, στο μακροπρόθεσμο. Όχι βεβαίως μέσα από παρωχημένες ιδέες κεντρικού σχεδιασμού. Δεν χρειαζόμαστε Σταλινικά ή Μαοϊκά διαδοχικά και καταπιεστικά πενταετή προγράμματα και κεντρικό προγραμματισμό της οικονομίας. Αντιθέτως, στα πλαίσια της ελεύθερης αγοράς και στα πλαίσια της φιλελεύθερης δημοκρατίας μας χρειαζόμαστε απλώς περισσότερες αλήθειες και λιγότερα ψέματα, περισσότερη δίψα για δεδομένα και αριθμούς και λιγότερη ανοχή για ωραιοποιήσεις και λαϊκισμούς. Να μην κοροϊδευόμαστε με πρόσκαιρες παροχές, αλλά να λογαριάζουμε πάνω από όλα το μακροπρόθεσμο κόστος τους.

Πρέπει επιτέλους να εμποδίσουμε τους πολιτικούς μας από το να κλέβουν από το πενόμενο αύριο για να ταϊζουν το αδηφάγο σήμερα, αναλογιζόμενοι το δίδαγμα της παρούσης κρίσης, ότι δηλαδή κάποια στιγμή ξημερώνει αυτό το παντέρμο αύριο το οποίο εκδικείται δια μόνης της αφίξεως του, εάν ως ανόητοι Επιμηθείς δεν έχουμε μεριμνήσει εγκαίρως για αυτό.

Μπορεί να υπάρξει άραγε θεσμική θωράκιση απέναντι στο λαϊκισμό; Μπορεί για παράδειγμα με συνταγματικές διατάξεις, όπως προτείνουν κάποιοι, να δεσμεύσουμε μελλοντικές πλειοψηφίες ενάντια στην ασωτία και ανευθυνότητα αυτής της μυωπικής προσήλωσης στο βραχυπρόθεσμο; Φοβούμαι πως αυτό είναι δυσχερέστατο. Θεσμική επιμήκυνση για παράδειγμα του πολιτικού κύκλου, ή συνταγματικά όρια στην ελλειμματική διαχείριση, ή άλλα παρόμοια νομικά θεσπίσματα θα ήταν αδόκιμα και αναποτελεσματικά για διάφορους λόγους, αλλά προπαντός θα ήταν αντιδημοκρατικά, διότι δεν είναι σωστό μια πρόσκαιρη (πεφωτισμένη τάχα) πλειοψηφία του σήμερα να δεσμεύει στο διηνεκές τις αντίθετες (μυωπικές τάχα) πλειοψηφίες του αύριο με διατάξεις αυξημένης τυπικής ισχύος, ακόμη κι αν αυτό γίνεται για τους καλύτερους λόγους. Μπορούμε ωστόσο να κάνουμε αυτό που ήδη γίνεται, δηλαδή να εντάσσουμε κάθε ετήσιο προϋπολογισμό στο πλαίσιο ενός κατ’ έτος επικαιροποιούμενου πενταετούς ή δεκαετούς σχεδιασμού.

Δε νομίζω ότι διαφορετικά είναι δυνατή θεσμική θωράκιση ως τέτοια. Η δημοκρατία από τη φύση της είναι ευάλωτη απέναντι στη δημαγωγία και το λαϊκισμό, κι αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει. Όποιος προφασίζεται άλλωστε ότι θέλει να σώσει τη δημοκρατία από τον κακό εαυτό της, απλώς δεν είναι δημοκράτης. Μόνος προστάτης απέναντι σ’ αυτές τις εγγενείς αδυναμίες είναι η λογική και η αλήθεια, είναι ο υπεύθυνος, σκεπτόμενος πολίτης. Μονάχα πολιτισμική θωράκιση είναι άρα νοητή απέναντι στο σαράκι του λαϊκισμού. Χρειάζεται ανώτερη παιδεία και έγκυρη ενημέρωση για τη δημιουργία υπεύθυνων πολιτών, που κατανοούν στοιχειώδη διδάγματα της οικονομικής επιστήμης, που γνωρίζουν ιστορία, ώστε να μη γίνονται θύματα των τσαρλατάνων της πολιτικής – πολιτών που είναι συμμέτοχοι και συνεύθυνοι στα κοινά, που είναι ικανοί να αναδεικνύουν τους βέλτιστους ηγέτες, που δεν υποκύπτουν στις σειρήνες του λαϊκισμού, που περιφρονούν τη δημαγωγία και τιμωρούν τους δημαγωγούς και που τελικώς πυθόμενοι στην αρχαία ρήση του Ποιητή, φοβούνται πάντα τους “Δαναούς” που φέρνουν “δώρα”, όλους εκείνους που ενώ τάζουν με ανέξοδους λόγους εύκολες λύσεις και καλύτερες μέρες, στην πραγματικότητα με τα πολυέξοδα έργα και τις αδιέξοδες πολιτικές τους μας οδηγούν σε χειρότερες νύχτες και στο απόλυτο σκοτάδι.

Ας ξαναδώσουμε στη δημοκρατία μας σφρίγος και όραμα. Ας ανέβουμε στην ψηλότερη φωτινή κορυφή των νοητών οριζόντων μας της μακράς στόχευσης και ας αναρριχηθούμε έξω και μακριά από τ’ ανόητα ανήλιαγα κατώγια της τυραννίας του βραχυπρόθεσμου.