Η Διαβρωτική Εμμονή για Χαρισματικούς Ηγέτες

Μία παραδοσιακή εμμονή της συντριπτικής πλειοψηφίας του λαού μας είναι η αέναη αναζήτηση ενός ισχυρού, χαρισματικού ηγέτη, που όμως ποτέ δεν έρχεται. Αναπολούμε μεγάλους ή απλά νομιζόμενους ηγέτες, είτε πρόσφατους, είτε από το απώτερο παρελθόν. Άλλους τόσους ονειρευόμαστε για το μέλλον. Η ιστοριογνωσία μας από το εκπαιδευτικό μας σύστημα επηρεάζεται από μια ατελείωτη σειρά ηρώων, που στόλιζαν τους τοίχους και
τους διαδρόμους των σχολείων. Το ηρωικό ιδεώδες των Ομηρικών ετών, λες και δεν έχει αλλάξει όλες τούτες τις χιλιετίες. Λες και δεν έχουμε υπερβεί ακόμη της γνωστή φράση του Θουκυδίδη που ακόμη σήμερα ορίζει το πρώτυπο του δημοκρατικού ηγέτη που έρχεται στο νου μας (εγένετο λόγω μεν δημοκρατία, έργω δε υπό του ενός ανδρός αρχή). Βλέπουμε την ιστορία απλοϊκά ως διαδοχή ηρωικών στιγμών, όπου ένας μεγάλος, και γενναίος μπόρεσε κάθε φορά να βάλει τη σφραγίδα του και να αλλάξει το ρου της ιστορίας, περίπου ως άλλος Αλέξανδρος.

Αυτή η εμμονή πιστεύω είναι σφαλερή, αλλά και επικίνδυνη. Είναι σφαλερή διότι δεν δίνει καμία πειστική απάντηση ως προς τα αληθινά αίτια των προκείμενων προβλημάτων, και επικίνδυνη διότι μας οδηγεί σε λάθος επιλογές, αντίθετες από εκείνες που οι περιστάσεις επιτάσσουν. Είναι τούτη η εμμονή μέρος του προβλήματος, όχι μέρος της λύσης.

Ισχυρός ηγέτης νομίζεται, στα πλαίσια αυτής της εμμονής, εκείνος που θα επιβάλει την ισχυρή του βούληση στο λαό (που θα υποταχθεί σε αυτόν) και θα πετύχει τον αναγκαίο τάχα συντονισμό προς το επιθυμητό συλλογικό αποτέλεσμα. Η επίκληση του πολίτη για ένα τέτοιο μεγάλο ηγέτη καθεαυτή αποτελεί στην ουσία αυτοαναίρεση του πολίτη, προδοσία προς το δημοκρατικό πολίτευμα, ομολογία ήττας, και παραίτηση από τις κρίσιμες αναγκαίες ασφαλιστικές δικλείδες της δημοκρατίας.

Αυτές οι ασφαλιστικές δικλείδες (ήτοι η δημοκρατική διαδικασία και η διάκριση των εξουσιών, καθώς και οι διάφοροι ουσιαστικοί περιορισμοί στην εξουσία εκάστου κρατικού οργάνου) που αποσκοπούν στο να μην επιτρέπουν σε μια δημοκρατία την υπερβολική συγκέντρωση υπερεξουσιών σε ένα μόνο άτομο, είναι εκείνα ακριβώς τα πλεονεκτήματα που κάνουν τη δημοκρατία το πιο αποτελεσματικό σύστημα διακυβέρνησης. Διότι η δημοκρατική διαδικασία, και ο συλλογικός έλεγχος από το κοινοβούλιο, διασφαλίζουν όχι μόνο την νομιμοποίηση των τελικώς αποφασισθέντων, άνευ της οποίας τίποτε δεν μπορεί να εφαρμοστεί με επιτυχία, αλλά πολύ περισσότερο αναδεικνύουν εγκαίρως τις αδύναμες πλευρές και τα μειονεκτήματα της κάθε απόφασης, με αποτέλεσμα μέσα από αυτή την διαλεκτική μέθοδο οι αποφάσεις να βελτιστοποιούνται. Η βελτιστοποίηση αυτή δεν είναι βέβαια αντικειμενική ούτε απόλυτη.

Πολλές φορές μέσα από την κοινοβουλευτική διαδικασία διάφορες διατάξεις νοθεύονται, αποδυναμώνονται και μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες μετριάζονται, προς απογοήτευση όσων οραματίζονται τις αναγκαίες κάθε φορά αλλαγές. Όμως αυτό σημαίνει πως περνούν κάθε φορά στην κοινωνία τα μέτρα που τελικά μπορεί να γίνουν κάθε φορά ανεκτά. Οι παθιασμένοι μεταρρυθμιστές μπορούν να αδημονούν, να κάνουν αγώνα να πείσουν την κοινωνία και το κοινοβούλιο για την ανάγκη των μεταρρυθμίσεων. Όμως τελικά είναι αναγκαίο ο βηματισμός να είναι λελογισμένος.

Η αντίδραση που προβάλλουν κάθε φορά οι συντηρητικοί που αντιμάχονται τις μεταρρυθμίσεις από συμφέρον και ιδιοτέλεια, ή απλά από στενοκεφαλιά, αποτελούν ένα αναγκαίο αντίβαρο. Αυτή η ενσωματωμένη (συστημική) αντίσταση στην καρδιά του δημοκρατικού πολιτεύματος λειτουργεί προληπτικά, δίνει ρυθμό στις αλλαγές, αποτρέπει τρικλοποδιές και πισωγυρίσματα. Αποσοβεί μεγάλες κοινωνικές εκκρήξεις που καταστρέφουν τις υποδομές και γυρίζουν το ρολόι της ιστορίας πίσω.

Η δημοκρατία είναι σαν ένας κινητήρας εσωτερικής καύσης, όπου οι κοινωνικές εκκρήξεις και αντιθέσεις είναι τιθασευμένες και ενσωματωμένες στο σύστημα, που λειτουργεί με βαλβίδες ασφαλείας, τις εκλογές σε τακτά διαστήματα και τον διαρκή κοινοβουλευτικό έλεγχο, και χρησιμοποιεί ως τέτοιος κινητήρας τη δυναμική της κοινωνίας με τον αποδοτικότερο δυνατό τρόπο, ιδιοφυώς μετατρέποντας την παλινδρόμιση των αντικρουόμενων τάσεων σε ευθύγραμμη ομαλή κίνηση υπέρ του συνόλου.

Καμιά χαρισματικότητα κανενός χαρισματικού ηγέτη δεν μπορεί να υποκαταστήσει αυτά τα τεράστια πλεονεκτήματα μιας θεσμικά υγιώς συγκροτημένης δημοκρατίας. Εντός της ένας ηγέτης πρέπει να είναι άνθρωπος του μέτρου μάλλον, παρά της υπερβολής, σεμνός μάλλον παρά χαρισματικός, διαλλακτικός μάλλον παρά αλλαζονικός. Να έχει την σοφία και την ικανότητα να μετριάζει το μεγάλο όραμα με την αναγκαία συστολή που υπαγορεύει ο πραγματισμός και η καλώς νοούμενη πολιτικότητα, να μπορεί να πετυχαίνει συμμαχίες και συναινέσεις σε συγκεκριμένους στόχους, μάλλον παρά τυφλή προς το πρόσωπο του υποταγή εν λευκώ. Να είναι πρακτικός και πειστικός με ψυχρά επιχειρήματα μάλλον, παρά να συνεπαίρνει τα πλήθη με θερμές συναισθηματικές κενολογίες. Και πάνω από όλα να θυμάται πως ανθρώπων άρχει και πως ουκ αεί άρχει, να είναι έτοιμος να παραδώσει την εξουσία με αξιοπρέπεια και χωρίς πάθος, να γνωρίζει ότι υπηρετεί το λαό και τη δημοκρατία χωρίς να προσδοκά τίποτε για τον εαυτό του.

Αυτό είναι το μεγαλείο αλλά και η αποτελεσματικότητα της δημοκρατίας. Προσφέρει διαχρονική σταθερότητα και διασφαλίζει καλύτερα από κάθε άλλο σύστημα την κοινωνική ειρήνη, άνευ της οποίας δεν μπορεί να ευδοκιμήσει η οικονομική δραστηριότητα, ούτε μπορεί να γίνουν επενδύσεις και να υπάρξει ανάπτυξη. Η έξοδος από τη σημερινή κρίση δεν χρειάζεται κανέναν χαρισματικό ηγέτη, η παρουσία του οποίου μόνο προσκόματα θα έθετε. Χρειάζεται τουναντίον ενίσχυση της δημοκρατικής ομαλότητας. Χρειάζεται πολλούς μικρούς υπηρέτες της δημοκρατίας, που πιστεύουν στο συλλογικό τους μεγαλείο, και στο μεγαλείο του πολιτεύματος, όχι υποχείρια που πλανώνται ως προς το νομιζόμενο μεγαλείο ενός δήθεν χαρισματικού κοκορόμυαλου ευφάνταστου χιτλερίσκου.

Μόνο η κοινοβουλευτική δημοκρατία μπορεί να διασφαλίσει την διαχρονική σταθερότητα και την εκλογίκευση του βηματισμού των μεταρρυθμίσεων που είναι κάθε φορά αναγκαίες. Αρκεί να έχουμε εμπιστοσύνη στην ικανότητα μας για θεσμική συγκρότηση και για καλόπιστο διάλογο για το δέον γενέσθαι κάθε φορά. Αυτό δε σημαίνει πως η δημοκρατία είναι αλάνθαστη. Πώς άλλωστε, αφού είναι ανθρώπινη! Όμως ενσωματώνει μέσα της μηχανισμούς αναγκαίας κάθε φορά διόρθωσης, και παρέχει πολλαπλές ευκαιρίες στους πολίτες της να ακούσουν διαφορετικές απόψεις και να επιλέξουν την βέλτιση εξ αυτών και να κάμουν τις διορθώσεις που χρειάζονται.

Αντίθετα ένας ισχυρός (και άρα κατ’ ανάγκη αυταρχικός) ηγέτης, δεν μπορεί ούτε τα λάθη να αποφύγει, ούτε έχει μηχανισμό συνεχούς διαλόγου με την κοινωνία, ούτε μπορεί να προσδώσει νομιμοποίηση στις πράξεις και επιλογές του. Μπορεί ίσως να κυβερνήσει για λίγο χρόνο, κι αν είναι κανείς πραγματικά φωτισμένος άνθρωπος ίσως να μπορέσει να αλλάξει κάποια πράγματα προς στιγμήν προς το καλύτερο, όμως τελικά θα σκοντάψει στη λαϊκή αντίδραση, την οποία θα νιώσει την ανάγκη να κάμψει με τη βία. Αναπότρεπτη συνέπεια είναι το τελικό πισωγύρισμα της κοινωνίας η οποία διολισθαίνει έτσι κάθε φορά στη βία, την αναρχία και την επανάσταση. Διότι το πρόβλημα με όλους τους ισχυρούς άνδρες είναι η διαδοχή, και το διαλυτικό κενό που ακολουθεί την εκούσια ή ακούσια αποχώρηση τους κάθε φορά.

Ο θάνατος του Περικλή οδήγησε στην παρακμή της Αθηναϊκής ηγεμονίας. Ο θάνατος του Αλέξανδρου στη διάλυση της αυτοκρατορίας του. Η εμμονή του Καποδίστρια οδήγησε στη δολοφονία του και στο χάος του εμφυλίου, με ουσιαστική ανατροπή όλου του ευεργετικού του έργου. Αληθινά μεγάλοι είναι μόνο όσοι αφήνουν πίσω τους θεσμούς μεγαλύτερους από τους ίδιους. Θεσμούς που υπηρετούν τον πολίτη για χρόνο μακρότερο από όσο μπορεί να υπηρετήσει ένας μόνο άνθρωπος. Θεσμούς που αντλούν δύναμη και έμπνευση από όλες τις πτυχές της κοινωνίας, που καρπώνονται τη διάνοια από σύνολη τη φαιά ουσία όλων των ευφιών πολιτών και δεν περιορίζονται στις πεπερασμένες γνώσεις και προκαταλήψεις ενός μόνο κοινού θνητού.

Νομίζω πως η εμμονή μας στην αναζήτηση χαρισματικού ηγέτη είναι συμπτωματική της επισφαλούς θέσης των ιδανικών του φιλελευθερισμού στην κοινωνία μας. Πράγματι μεγάλη μερίδα του Ελληνικού λαού δεν έχει σαφή αντίληψη για την ιερή και απαραβίαστη θέση του ατόμου, αλλά αντιμετωπίζει το άτομο υπό τις διόπτρες της μίας ή της άλλης ανελεύθερης κολεκτιβιστικής θεώρησης, όπου το άτομο λογίζεται υποδεέστερο γρανάζι στην υπηρεσία ενός υπέρτερου συνόλου ως αυτοσκοπού, είτε αυτό είναι το έθνος (υπό το πρίσμα των εθνικιστών) είτε είναι η ταξική κοινωνία (υπό το πρίσμα των αριστεριστών) είτε είναι η εκκλησία (υπό το πρίσμα θρησκευτικών δοξασιών).

Ο φιλελευθερισμός μειοψηφεί, δεν είναι αυτόχθονας στη χώρα μας, ούτε έχει γερές ρίζες. Οι προνεωτερικές δομές της ελληνικής κοινωνίας, με προεξάρχοντες τους δεσμούς αίματος, την οικογένεια, καθώς και τις διαπροσωπικές συναλλαγές και το ρουσφέτι, όπου όλοι σε όλα τα επίπεδα και όλους τους τομείς διαρκώς αγοράζουν και πουλούν χάρες, στερούν τελικά το αυτεξούσιο και την αξιοπρέπεια από το άτομο. Το άτομο στη χώρα μας δεν έχει θεσμική (φιλελεύθερη) κατοχύρωση και προστασία παρά μόνο επιφανειακά. Στην πραγματικότητα σημασία έχει πάντα ποιός είσαι και ποιόν ξέρεις, ακόμη κι αν χρειάζεται να βρεις δουλειά ως οδοκαθαριστής σε κάποια ιδιωτική εταιρεία αποκομιδής σκουπιδιών, πόσο μάλλον στο δημόσιο. Η αξιοκρατία δεν είναι απλά ένα αποδημητικό πουλί που έχασε το δρόμο του και αργεί να επιστρέψει, αλλά είναι ένα αλλοδαπό πουλί που δεν μας επισκέφτηκε ποτέ.

Όλα τούτα σημαίνουν πως ο έλληνας πολίτης είναι περισσότερο ευάλωτος, και επιρρεπής σε εκπτώσεις της υπόστασης του ως ατόμου απαραβίαστου. Εμπορεύεται την προσωπική του αξιοπρέπεια και επιζητεί προστασία όχι στους επίσημους θεσμούς, αλλά εξωθεσμικά σε ποικίλες ομαδοποιήσεις (οικογένεια, συνδικάτο, κόμμα, εκκλησία κλπ). Η υποταγή σε κάτι υπέρτερο που διασφαλίζει την ζητούμενη προστασία, προπαντός σε συνθήκες ακραίας κρίσης, μοιάζει πιο αυτονόητο στη χώρα μας από ότι ίσως σε άλλες χώρες της Δύσης. Αντίστοιχα η υποταγή στο “μεγάλο ηγέτη” μοιάζει επίσης αυτονόητη για τον ίδιο λόγο, προπαντός αν ο μεγάλος ηγέτης εκπροσωπεί εκείνη την ομάδα, την πατρονία της οποίας επιζητούμε. Αυτό στην πραγματικότητα είναι το πρώτο βήμα που κάνει κάποιος στη σκοτεινή διανοητική διαδρομή που οδηγεί στο φασισμό και τον ολοκληρωτισμό.

Φοβούμαι πως σε αυτή τη βάση, η άνοδος της φασιστικής ακροδεξιάς στη χώρα μας δεν είναι απλά συγκυριακή, ούτε εξηγείται απλώς από την τιμωρητική διάθεση των πολιτών. Η ελλειπής ή στρεβλή κατανόηση της ιστορίας και η ανύπαρκτη φιλοσοφική συγκρότηση οδηγούν πλήθος συμπολιτών να κάμουν όλα τα προβλέψιμα και αναμενόμενα μικρά ολέθρια βήματα τα οποία ξεκινούν από το μίσος για το ένοχο χθές, την απέχθεια και απογοήτευση για το ζοφερό σήμερα, το φόβο για το αμφίβολο αύριο, το δέος προς ποικίλες υπέρτερες εξωγενείς και εξωελλαδικές δυνάμεις που καταφανώς ορίζουν τη μοίρα μας και συνθλίβουν το αυτεξούσιο των επιλογών μας, και τα οποία (βήματα) στη συνέχεια διέρχονται από την εκτίμηση πως η έξοδος από τούτα τα πολλαπλά αδιέξοδα προϋποθέτει ένα “ισχυρό ηγέτη”, που θα συντονίσει τάχα τις δυνάμεις του έθνους και θα μας βγάλει από την κρίση, έναν ηγέτη που θα αναστείλει την κοινοβουλευτική διαδικασία θα θέσει τέλος στα λόγια και θα κάνει έργα.

Το ότι η απόλυτη άγνοια και η απόλυτη νηπιότητα αποτελούν απόλυτες προϋποθέσεις αυτής της θλιβερής διανοητικής διαδρομής, δεν πρέπει να μας κάνει να εφησυχάζουμε. Αμφότερες αυτές οι “αρετές” δυστυχώς δεν είναι αποκλειστικά προνόμια της αμορφωσιάς. Η ιστορία, ιδιαίτερα στην Γερμανία του μεσοπολέμου δείχνει πως το μικρόβιο του φασισμού μπορεί εύκολα να διαδοθεί, και η στοιχειώδης, ή ακόμη και πανεπιστημιακή μόρφωση δεν αποτελούν ικανό διανοητικό ανάχωμα.

Γι’ αυτό αξίζει να αντικρούει κανείς την ουσία της απεχθούς φασιστικής ιδεολογίας, χωρίς να αρκείται σε απλοϊκούς αφορισμούς, αλλά προπαντός οφείλει κανείς να αναδεικνύει εκείνες τις ευρέως διαδεδομένες πλάνες, δοξασίες ή συμπεριφορές, που αποτελούν τα πρώτα ολισθηρά βήματα της άνω σκοτεινής διανοητικής διαδρομής.

Αν θέμε να αναβιώσουμε την ελπίδα για εθνική ανάταξη και έξοδο από την κρίση, το πρώτο που πρέπει να κάνουμε είναι να αναζητήσουμε έκαστος τον ήρωα που θα σώσει τον τόπο μέσα στα κατάβαθα της ψυχής μας και πουθενά αλλού. Να ανορθώσουμε το κύρος της ατομικής μας υπόστασης. Να αφοσιωθούμε στη φιλελεύθερη δημοκρατία. Πάνω από όλα ως πολίτες ισότιμοι, πληρεξούσιοι, αξιοπρεπείς, ουδέποτε κύπτοντες την κεφαλή στον οποιονδήποτε, να απαλλαγούμε μια για πάντα από την επικίνδυνη πλάνη, την εμμονή για χαρισματικούς ηγέτες, αναλογιζόμενοι τη φθορά που αυτή η εμμονή προκαλεί στα θεμέλια του πολιτεύματος, δυσπιστούντες πάντα προς τους αυτόκλητους σωτήρες, ουδέποτε χάνοντας την πίστη μας στη δημοκρατία και τους θεσμούς.